Shaheed Nirmal Singh Chola Sahib – 1954–1991
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ‘ਚੋਲਾ ਸਾਹਿਬ’ … ਕਵੀਸ਼ਰੀ
ਸ਼ਹੀਦ Nirmal Singh Chola Sahib (1954–1991) ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵੀ ਸਨ। ਉਹਦੀ ਕਵਿਸ਼ਰੀ ਨੇ 80ਵਿਆਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਲਾਹਰ ਚਲਾਈ।
ਭੂਮਿਕਾ: ਕਲਮ, ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ: ਸ਼ਹੀਦ Nirmal Singh Chola Sahib
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ, 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ, ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੈਦਾਨ ਵੀ ਗਰਮ ਸੀ। ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਯੋਧਾ ਸਨ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ‘ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ’, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀਸ਼ਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਦਰਦ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ।
ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਨੇ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ, ਘਰ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਰਾਜ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਗਈ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਾਮੋਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬੇਰਹਿਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਲੇਖ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਕਲਾ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ ਹੈ।
ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਦਾਅਵੇ ਜਾਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿ ਕੇ, ਸਿਰਫ਼ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਹਵਾਲੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ—ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜਾਂ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ—ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ । ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਗਾਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ,
-ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਕਲਾਕਾਰ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਉਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ (1978-1995)
ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ। 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਗੜਬੜ ਵਾਲਾ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ’ ਜਾਂ ‘ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ’ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮੂਲ ਕਾਰਨ
ਇਸ ਸੰਕਟ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕਈ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। 1966 ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਈ ਮੁੱਦੇ ਅਣਸੁਲਝੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵੰਡ । ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਅੰਨਦਾਤਾ ਤਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸਨੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਣਾਅ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਧੀ । ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ।
ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ‘ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤਾ’ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ, ਕੇਂਦਰ-ਰਾਜ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਮੁੜ-ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ, ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸੰਘਰਸ਼, ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਤਿੱਖਾ ਮੋੜ ਆਇਆ।
1984 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜੇ
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ’ (Operation Blue Star) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮਕਸਦ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸੀ । ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਇਸ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ, ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਸੈਂਕੜੇ ਯੋਧਿਆਂ, ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਚਲੀ ਗਈ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ । ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਨੂੰ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕਾਂ, ਭਾਈ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਲੰਬੇ ਹਿੰਸਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ।
ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ:
- ਟੈਰੋਰਿਸਟ ਐਂਡ ਡਿਸਰਪਟਿਵ ਐਕਟੀਵਿਟੀਜ਼ (ਪ੍ਰੀਵੈਨਸ਼ਨ) ਐਕਟ (TADA): ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟ ਦੇ ਤਲਾਸ਼ੀ, ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਧਾਰਾ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।
- ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ (ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼) ਐਕਟ (AFSPA): ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ “ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ” ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਛੋਟ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (HRW), ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ (Ensaaf) ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦੀ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ “ਫਰਜ਼ੀ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ “ਜਬਰੀ ਲਾਪਤਾ” ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਜਿਹੇ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਲਾਵਾਰਸ ਕਹਿ ਕੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪਈ।
ਇਹ ਤੱਥ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਰਾਹੀਂ ਸੱਚ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ।
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ: ਇੱਕ ਲੋਕ-ਕਵੀ ਦਾ ਜੀਵਨ
ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਕਲਾਕਾਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲੋਕ-ਕਵੀ ਬਣਨ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ।
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਨੀਮੂਲਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1954 ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਸੂਚਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਤੇਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਪਿੰਡ ਭੈਲ, ਜੋ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਛੇ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਲਾਡਲੇ ਭਰਾ ਸਨ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਨਗਰੀ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਵਿਖੇ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ “ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ” ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਦੀ ਰੁਚੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵੱਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਅਤੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਸਨ । ਇਹੀ ਸ਼ੌਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਾਰਗ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣਿਆ। ਸਾਲ 1979 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਬੀ ਦਲੇਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦਾਤ ਬਖਸ਼ੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਾਮੂਲੀ ਕਮਾਈ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਸੀ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੰਥਕ ਸੇਵਾ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਭੁਲੇਖੇ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦਿਆਂ “ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ” ਨਾਮ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਲਈ, ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਇਸ ਭੁਲੇਖੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗੀ:
| ਨਾਮ | ਪਛਾਣ/ਪਿੰਡ | ਜਨਮ-ਸ਼ਹਾਦਤ/ਮੌਤ | ਭੂਮਿਕਾ/ਪੇਸ਼ਾ | ਸਰੋਤ |
| ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ‘ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ’ | ਪਿੰਡ ਭੈਲ/ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਤਰਨਤਾਰਨ | 1954 – 31 ਅਗਸਤ, 1991 | ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀਸ਼ਰ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ | PT |
| ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ‘ਨੋਹਰਾ’ | ਪਿੰਡ ਨੋਹਰਾ, ਪਟਿਆਲਾ | ਅਣਜਾਣ – 1988 (ਲਗਭਗ) | AISSF ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਯੋਧੇ | PT |
| ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ | ਪਿੰਡ ਜੰਡਵਾਲਾ ਭੀਮੇਸ਼ਾਹ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ | 12 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1952 – 2 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2020 | ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੇਤਾ, ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ | PT |
ਇਹ ਸਾਰਣੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਇੱਕ ਕਵੀਸ਼ਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨੋਹਰਾ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਗੂ ਅਤੇ ਯੋਧੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਘੇਰੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਸਾਇਨਾਈਡ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਸਨ।
ਕਵੀਸ਼ਰੀ: ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ
ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਰ-ਰਸ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ ਭਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਕਵੀਸ਼ਰ ਆਪਣੀ ਬੁਲੰਦ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਜ਼ ਦੇ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਗਾ ਕੇ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਇਸੇ ਮਹਾਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ।
1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਜੋਲ ਵਧਿਆ । ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਨੇ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਗੁਣਗਾਨ, ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨ, ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਜੱਸ ਗਾਉਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਜੱਥਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਈ ਜਗੀਰ ਸਿੰਘ ਮਸਤ, ਭਾਈ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਗੁੜੀਵਿੰਡ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਲੱਖਣ ਸਿੰਘ ਕੂਲਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ, ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਜੱਥਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਏ ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ “ਮੌਖਿਕ ਇਤਿਹਾਸ” (Oral History) ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਾਧਿਅਮ ਸੀ। ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਸੀ ਅਤੇ ਸੱਚੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਕੈਸੇਟਾਂ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ, ਘਰ-ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਹੌਂਸਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਬਦਲਵਾਂ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਈਆਂ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਿਆ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸੇ “ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਲੜਾਈ” (Battle of Narratives) ਕਾਰਨ ਉਹ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੜਕਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲ
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੀ, ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਦੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕੋਈ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਦਮਨਕਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਦੁਖਦਾਈ ਸਿੱਟਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੀ ਆਵਾਜ਼
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦੀ ਹਰ ਵਾਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀ ” ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। 2 ਨਵੰਬਰ, 1990 ਨੂੰ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਟਾਈਗਰਜ਼ ਫੋਰਸ ਆਫ਼ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ( ਸਿੱਖ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ )ਦੇ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪਦੱਸਥ ਜਰਨੈਲ, ਭਾਈ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾ, ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ। ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਐਸ.ਪੀ. (ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ) ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ, 24 ਨਵੰਬਰ, 1990 ਨੂੰ, ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਐਸ.ਪੀ. ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਭਾਈ ਸੰਘਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ।
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਾਰ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਗਾਈ, ਜਿਸਦੇ ਬੋਲ ਸਨ: “ਚੌਵੀ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਨੌਂ ਸੂਬਾ ਦੇ ਵੱਜੇ, ਸੰਘੇ ਦੇ ਬਦਲੇ ਲਈ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਆ ਗੱਜੇ।” ਇਹ ਵਾਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਕਬੂਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਖਤਰੇ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਬਾਅ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਗਿਆ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 10 ਤੋਂ 12 ਵਾਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਾ, ਡਰਾਉਣਾ-ਧਮਕਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ ਸੀ। ਹਰ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਦਕ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਗਾਉਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।
ਅਗਵਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਅਗਸਤ 1991 ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦਿਨ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਪਿੰਡ ਰੱਖੜ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ, ਧਰਮਕੋਟ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬੱਸ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਦਲੇਰ ਕੌਰ ਅਤੇ ਚਾਰ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤੇ ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf), ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ‘ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਲਈ ਧਰਮਕੋਟ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਆਫ਼ ਪੁਲਿਸ (ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ.) ਨਛੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਮਕੋਟ ਥਾਣੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਸੀ.ਆਈ.ਏ. ਸਟਾਫ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਇਆ ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰਕ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਗਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਵੀਸ਼ਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੈਸੇਟਾਂ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਘਿਣਾਉਣੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਬੇਰਹਿਮੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਸੀ, ਨੂੰ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ।। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਸਾਧਨ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅਸਹਿ ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, 31 ਅਗਸਤ, 1991 ਨੂੰ, ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ।
ਸਬੂਤ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪੀ ਗਈ । ਇਸਦੀ ਬਜਾਏ, ਕਤਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤ ਮਿਟਾਉਣ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਤਕ ਰੋਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ।
ਸੰਗਠਨ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਕਿ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ, ਜੇਕਰ ਮਿਲਦੀ, ਤਾਂ ਉਸ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ, ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ, ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਤੇ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਬੂਤ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ । ਇਹ ਤੱਥ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਿਸੇ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੇਰਹਿਮ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਖੁਰਦ-ਬੁਰਦ ਕਰਨਾ ਇਸ ਅਪਰਾਧ ‘ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਰਣਨੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤੀ ਗਈ।
ਵਿਰਾਸਤ: ਇੱਕ ਅਮਰ ਆਵਾਜ਼
ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਨੇ ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੋਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਮਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੇ ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਰ ਸਥਾਨ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ।
ਪੰਥ ਵੱਲੋਂ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨ
ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਨੂੰ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਹੱਕ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (SGPC) ਜਾਂ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਕਜੁੱਟ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸੂਚੀ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਦਰਜਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ, ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਮਤਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਨਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਸਿਦਕ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ।
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਸਰੀਰਕ ਦਮਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਕੈਸੇਟਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵੀਸ਼ਰੀਆਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ “ਰਾਜ ਖਾਲਸੇ ਦਾ” ਅਤੇ “ਭੋਗ ਇੰਦਰਾ ਦਾ”, ਨੂੰ ਯੂਟਿਊਬ ਵਰਗੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੈ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ ਪ੍ਰੇਮ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ, ਭਾਈ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਖੁਦ ਇੱਕ ਉੱਘੇ ਕਵੀਸ਼ਰ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮਾਤ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਸਿੱਟਾ: ਕੁਰਬਾਨੀ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਗਾਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੀਮਤ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਦਰਪਣ ਬਣਾਇਆ।
ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ, ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਦਮਨਕਾਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੜਕਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਇਆ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਰੀਰਕ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੌਮ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਸੀ।
ਪਰ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਅੱਜ ਵੀ ਕੈਸੇਟਾਂ, ਡਿਜੀਟਲ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਡਟਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਹਨੇਰੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਿਆਂ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਸੱਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਈ Nirmal Singh Chola Sahib ਦੀ ਯਾਦ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਖੰਡਾ – Shaheed Bhai Avtar Singh Khanda Azaad – 1988–2023
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ (1954-1991) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀਸ਼ਰ (ਲੋਕ-ਕਵੀ ਗਾਇਕ) ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼, ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਣ ਕਰਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਖਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਗਸਤ 1991 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਕੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
2. ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ?
ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਕਾਵਿ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਾਇਨ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੰਗੀਤਕ ਸਾਜ਼ ਦੇ, ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਬੀਰ-ਰਸ ਭਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਕਵੀਸ਼ਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਟਰੋਲ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦੀਆਂ ਕੈਸੇਟਾਂ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਦਲਵਾਂ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣ ਗਈਆਂ।
3. ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ‘ਇਨਸਾਫ਼’ (Ensaaf) ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (Extrajudicial Execution) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਗਸਤ 1991 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮਕੋਟ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਅਗਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਤਤਕਾਲੀ ਡੀ.ਐਸ.ਪੀ. ਨਛੱਤਰ ਸਿੰਘ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਕੱਟਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਬੂਤ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਯੋਧਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ।
4. “ਸ਼ਹੀਦ” ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਲਈ ਕਿਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਲਈ “ਸ਼ਹੀਦ” ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ, ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ, ਹੱਕ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਪੰਥਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।
5. ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ?
ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵੀਸ਼ਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜਾ, ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਰੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੀਜਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ, ਭਾਈ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਖੁਦ ਇੱਕ ਕਵੀਸ਼ਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਚੋਹਲਾ ਸਾਹਿਬ …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy:
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#NirmalSinghCholaSahib #Kavishari #SikhHistory #Punjab1991 #HumanRights #Ensaaf #VoiceOfResistance #MartyrLegacy