Bhai General Labh Singh (1952-1988): The Definitive Story of a Rebel Commander

ਸ਼ਹੀਦ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ…

ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਸਿਪਾਹੀ ਜੋ ਬਾਗੀ ਕਮਾਂਡਰ ਬਣਿਆ। ਕਈਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਲੋਕ ਨਾਇਕ, ਸਟੇਟ ਲਈ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ। ਇਹ ਹੈ General Labh Singh ਅਤੇ KCF ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ।

---

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ (1952-1988): ਇੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗਾਥਾ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼

ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ

1970ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਡੂੰਘੇ ਸਿਆਸੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਧਰਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੌਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਨਾਜ਼ੁਕ ਘਟਨਾ” (critical event) ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨੇ ਪਛਾਣਾਂ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੁੜ-ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ।

ਇਸੇ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਦੌਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਜੀਵਨ-ਸਫ਼ਰ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ, ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣ ਗਿਆ: ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ, ਜਿਸਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ। ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ, ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੋਂ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਜਰਨੈਲ ਤੱਕ ਦਾ ਉਸਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਣਾਵਾਂ ਦੀ ਜੀਵੰਤ ਗਾਥਾ ਹੈ।  

ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉਸ ਦੁਆਲੇ ਬੁਣੇ ਗਏ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ—ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ “ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ” ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ “ਲੋਕ ਨਾਇਕ” ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ “ਸ਼ਹੀਦ” —ਤੋਂ ਪਰੇ ਜਾ ਕੇ, ਤੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਹਵਾਲੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜ ਪੱਤਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਲੇਖ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ, ਇਹ ਲੇਖ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਿੱਜੀ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰਹਿ ਕੇ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਹੋਵੇ।  

ਭਾਗ 1: ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਹਾਲਾਤ

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੇ ਸੰਕਟ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਡੂੰਘੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।

1.1: ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ 1960ਵਿਆਂ ਅਤੇ 1970ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਂਦੀ। ਕਣਕ ਅਤੇ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਵੱਧ ਝਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (HYVs) ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ, ਪੰਜਾਬ “ਭਾਰਤ ਦਾ ਅੰਨਦਾਤਾ” ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਗਈ । ਪਰ ਇਸ ਆਰਥਿਕ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ ਸੀ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਕੁਝ ਫ਼ਸਲਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਣਕ-ਝੋਨੇ ਦੇ ਚੱਕਰ, ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।

ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗਾ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਸੰਕਟ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਲਾਭ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੱਡੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਕਿਸਾਨਾਂ (Kulaks) ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਕਿਸਾਨ ਮਹਿੰਗੇ ਬੀਜਾਂ, ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ‘ਤੇ ਵਧਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਕਾਰਨ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਫਸਦੇ ਗਏ ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਵਧਣ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘਟੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵਧੀ। ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਤਣਾਅ ਸਿਆਸੀ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਇੱਕ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਕਿ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ (ਪਾਣੀ, ਬਿਜਲੀ) ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ । ਇਹੀ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਵਰਗੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਠੋਸ ਆਰਥਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ।  

1.2: ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ

1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1978 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਸੰਕਟ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਕੇਂਦਰ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਰੱਖਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲੇ, ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਮੁਦਰਾ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ੇ ਰਹਿਣੇ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵੰਡ ਵਰਗੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ, ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ ਪਛਾਣ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਗਈ ਸੀ ।  

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲੀ ਨਾਲ 4 ਅਗਸਤ, 1982 ਨੂੰ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਕਈ ਦੌਰ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੇ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ, ਪਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਨ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅੰਦੋਲਨ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਿਆਸੀ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਰਿਆ। ਜਦੋਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਤਰੀਕੇ ਅਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਦਿਸੇ, ਤਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਲੱਗਾ। General Labh Singh ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸਫ਼ਰ ਇਸੇ ਵੱਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਰੂਪ ਸੀ।

ਭਾਗ 2: ਸਿਪਾਹੀ ਤੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ੀ: ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ

ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰ ਪੁਲਿਸ ਸਿਪਾਹੀ ਤੋਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਰਨੈਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਣਾ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਬੀਜ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਪਏ ਸਨ।

2.1: ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸੇਵਾ

ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਦਾ ਜਨਮ 1952 ਵਿੱਚ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪਿੰਡ ਪੰਜਵੜ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ 9 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1971 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਬਤੌਰ ਸਿਪਾਹੀ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਕਰੀਅਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।

ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਸੁੱਖਾ ਸਿਪਾਹੀ” ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਆਪਣੀ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਇੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰ, ਅਸੂਲਾਂ ਦੇ ਪੱਕੇ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੇਵਾ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਬੀ ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ।  

2.2: 1978 ਦਾ ਸਾਕਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮੋੜ

ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਮੋੜ 1978 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਆਇਆ। ਇਸ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇਹ ਘਟਨਾ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਲਈ ਦੋਹਰੀ ਸੱਟ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸ਼ਰੇਆਮ ਅਪਮਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜਿਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਉਹ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਕਰਨਾਲ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇੱਕ “ਨਿਆਂ ਦਾ ਖਲਾਅ” ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।  

ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਲਈ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਣਾ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਖੁਦ ਨਿਆਂ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ, ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਟਕਰਾਅ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਨਿੱਜੀ ਸੰਕਟ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਕੌਮ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ।

2.3: ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ, ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ 1982-83 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਕੌਮੀ ਸਵੈਮਾਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਲੰਦ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।  

ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਸਿਦਕ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਤੰਤਰ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਦਾਅ-ਪੇਚਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਣਨੀਤਕ ਸੰਪਤੀ ਸੀ। ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਲਾਭ ਸਿੰਘ” ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਮ ਪਿੱਛੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਿਸ ਵੀ ਕਾਰਜ ‘ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ “ਲਾਭ” ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਵਰਗੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਈ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡੀ.ਆਈ.ਜੀ. ਏ.ਐਸ. ਅਟਵਾਲ ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ ।  

ਭਾਗ 3: ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ

ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਮਲਾ, ਜਿਸਨੂੰ “ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ” (Operation Blue Star) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋੜ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

3.1: ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ

ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ 1 ਜੂਨ, 1984 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜਨਰਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਮੋਰਚੇ ਸੰਭਾਲ ਲਏ । ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਸੀ ।

ਆਪਣੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਣਨੀਤਕ ਬੰਕਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਹਮਲਾਵਰ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਫੌਜ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਸੂਝਬੂਝ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ।  

3.2: ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਕੋਲ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੇਲ੍ਹਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੋਧਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ “ਜੋਧਪੁਰ ਨਜ਼ਰਬੰਦਾਂ” ‘ਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਭੇਦ ਅਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪਰ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਝੱਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਕੱਢਿਆ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਸ਼ਟਦਾਇਕ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ, ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। 26 ਜਨਵਰੀ, 1986 ਨੂੰ ਹੋਏ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ, ਪੰਥਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸ਼ਾਖਾ ਵਜੋਂ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ।  

3.3: ਜਲੰਧਰ ਕਚਹਿਰੀ ਤੋਂ ਨਾਟਕੀ ਫਰਾਰੀ

6 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1986 ਨੂੰ, ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ੀ ਲਈ ਜਲੰਧਰ ਦੀਆਂ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ KCF ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਖੀ, ਜਨਰਲ ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਸਤੇ ਨੇ ਇੱਕ ਦਲੇਰਾਨਾ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ । ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਇੰਨਾ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਤਿੱਖਾ ਸੀ ਕਿ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਕੋਈ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਛੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਅਤੇ KCF ਦੇ ਯੋਧੇ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ, ਸਵਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੋਲਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ।  

ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਇਸਨੇ KCF ਦੀ ਤਾਕਤ, ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦਾ ਲੋਹਾ ਮਨਵਾਇਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਢਾਹ ਲਾਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਮ ਕੈਦੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਹਾਨਾਇਕ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਬੁਣੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਲੋਕ-ਗਾਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਧਿਆਇ ਬਣ ਗਿਆ ।  

ਭਾਗ 4: ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੀ ਅਗਵਾਈ

ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਧੁਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ 9 ਅਗਸਤ, 1986 ਨੂੰ KCF ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਖੀ, ਜਨਰਲ ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਾਪਤਾ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਈ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਆ ਗਈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ, ਸਗੋਂ KCF ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਗਠਿਤ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।  

4.1: ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀ

General Labh Singh ਨੇ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ ਹੀ KCF ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਖਿੰਡੀ-ਪੁੰਡੀ ਗੁਰੀਲਾ ਫੋਰਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਫੌਜੀ ਕਮਾਂਡ ਵਾਲੀ, ਪਰ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ, ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸੂਝਬੂਝ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਲਈ “ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ” ਅਤੇ “ਏਰੀਆ ਕਮਾਂਡਰ” ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ । ਇਹਨਾਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਸਨ।  

ਇਸ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਫਾਇਦਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂ ਫੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਢਾਂਚੇ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੁਰੰਤ ਦੂਜਾ ਕਮਾਂਡਰ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਰਣਨੀਤੀ ਨੇ KCF ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲਚਕੀਲਾ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ।

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਢਾਂਚਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਦੂਜੀਆਂ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨਾਲ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਗਠਜੋੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਦਿਸ਼ਾ ਮਿਲੀ । General Labh Singh ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, KCF ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਈ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਸੀ।  

4.2: ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ: ਇੱਕ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ (ਅਗਸਤ 1986 – ਜੁਲਾਈ 1988) ਦੌਰਾਨ, KCF ਨੇ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਹਲਕਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ “ਬਦਲਾ” ਲੈਣਾ, ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਫੰਡ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਅਤੇ ਵਿਵਰਣ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।

---

ਸਾਰਣੀ: ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ KCF ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ

ਮਿਤੀ (Date)	ਘਟਨਾ (Event)	ਸਥਾਨ (Location)	ਨਤੀਜਾ/ਮਹੱਤਤਾ (Outcome/Significance)	ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਸਰੋਤ (Source of Attribution)
10 ਅਗਸਤ, 1986	ਜਨਰਲ ਅਰੁਣ ਵੈਦਿਆ ਦਾ ਕਤਲ (Assassination of Gen. A.S. Vaidya)	ਪੂਨੇ (Pune)	ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ; ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ।	KCF, ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਿੰਦਾ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੁੱਖਾ
3 ਅਕਤੂਬਰ, 1986	ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੈਰੋ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ (Attack on DGP Julio Ribeiro)	ਜਲੰਧਰ (Jalandhar)	ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਮੁਖੀ ‘ਤੇ ਉਸਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ; ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਤੋੜਿਆ।	KCF, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।
12 ਫਰਵਰੀ, 1987	ਲੁਧਿਆਣਾ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਐਕਸ਼ਨ (Ludhiana PNB Bank Action)	ਲੁਧਿਆਣਾ (Ludhiana)	₹5.7 ਕਰੋੜ ਦੀ ਲੁੱਟ; ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬੈਂਕ ਡਕੈਤੀ; ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਫੰਡ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ।	KCF, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ।
1986-1988	ਪੁਲਿਸ, ਸੂਹੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ (Attacks on Police, Informants, Political Opponents)	ਪੰਜਾਬ (Punjab)	ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ; ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸੂਹੀਆਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ।	KCF ਨੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ।

---

• 1. ਜਨਰਲ ਵੈਦਿਆ ਦਾ ਕਤਲ: ਜਨਰਲ ਅਰੁਣ ਕੁਮਾਰ ਸ੍ਰੀਧਰ ਵੈਦਿਆ, ਜੋ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ, ਨੂੰ KCF ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਐਲਾਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । 10 ਅਗਸਤ, 1986 ਨੂੰ, ਜਦੋਂ ਜਨਰਲ ਵੈਦਿਆ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਨੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, KCF ਦੇ ਦੋ ਯੋਧਿਆਂ, ਭਾਈ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਿੰਦਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੁੱਖਾ, ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ।
• ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ KCF ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਜਿੰਦਾ ਅਤੇ ਸੁੱਖਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 9 ਅਕਤੂਬਰ, 1992 ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।  
• 2. ਲੁਧਿਆਣਾ ਬੈਂਕ ਐਕਸ਼ਨ: ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬੈਂਕ ਡਕੈਤੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ । 12 ਫਰਵਰੀ, 1987 ਨੂੰ, KCF ਦੇ 12 ਤੋਂ 15 ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਮਿਲਰ ਗੰਜ ਸਥਿਤ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਗੋਲੀ ਚਲਾਏ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕੀਤੇ, ਬੜੀ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 5.7 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ (ਉਸ ਸਮੇਂ 4.5 ਮਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ) ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ ।
• ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਲਿਮਕਾ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਪੈਸੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਏ.ਕੇ.-47 ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, 2017 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਏ ਗਏ ਨੌਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੀ.ਬੀ.ਆਈ. ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ ਕਿ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪੈਸਾ ਲੁੱਟ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਫੈਸਲਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।  
• 3. ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੈਰੋ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ: ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੈਰੋ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ (ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ.) ਸਨ, ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ “ਬੁਲੇਟ ਫਾਰ ਬੁਲੇਟ” (ਗੋਲੀ ਬਦਲੇ ਗੋਲੀ) ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਸੀ । 3 ਅਕਤੂਬਰ, 1986 ਨੂੰ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਇੱਕ KCF ਯੂਨਿਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਆਰਮਡ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਤਿ-ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਿਬੈਰੋ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
• ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਰਿਬੈਰੋ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਦੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮੀ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਇਹ ਹਮਲਾ KCF ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਤੰਤਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦਾ ਸਿਖਰ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਮੁਖੀ ਵੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ।  
• ਹੋਰ ਹਮਲੇ: ਇਹਨਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ KCF ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਜਾਂ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਈ ਕਥਿਤ ਪੁਲਿਸ ਸੂਹੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ, ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । KCF ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ “ਕੌਮੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ” ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਵਜੋਂ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਂਦੀ ਸੀ।  

ਭਾਗ 5: ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

5.1: ਟਾਡਾ (TADA) ਅਤੇ ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ (ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼) ਐਕਟ

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਐਕਟ (NSA) ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਦੋ ਸਾਲ ਤੱਕ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । 1987 ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ “ਟੈਰੋਰਿਸਟ ਐਂਡ ਡਿਸਰਪਟਿਵ ਐਕਟੀਵਿਟੀਜ਼ (ਪ੍ਰੀਵੈਨਸ਼ਨ) ਐਕਟ” (TADA) ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਖ਼ਤ ਸੀ।

ਇਸਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ੀ, ਜ਼ਬਤੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੀਆਂ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਕਿ ਆਮ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, “ਆਰਮਡ ਫੋਰਸਿਜ਼ (ਪੰਜਾਬ ਐਂਡ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ) ਸਪੈਸ਼ਲ ਪਾਵਰਜ਼ ਐਕਟ, 1983” ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਇਸਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਛੋਟ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ।  

5.2: ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ‘ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ’ ਦੇ ਦੋਸ਼

ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਛਤਰ-ਛਾਇਆ ਹੇਠ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਵਰਗੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਸਬੂਤਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ “ਲਾਪਤਾ” ਜਾਂ “ਫਰਾਰ” ਐਲਾਨ ਦਿੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ “enforced disappearances” (ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ) ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਭਟਕੇ ਹੋਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ।

ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ “ਕੈਟਸ” (cats) ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਸਾਬਕਾ ਖਾੜਕੂ ਜਾਂ ਅਪਰਾਧੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਵਾਰਸ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਬਰੀ ਗੁੰਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ ।  

ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਉਸ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ KCF ਵਰਗੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾਸ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਅਕਸਰ ਇਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਜਵਾਬ ਜਾਂ “ਬਦਲੇ” ਵਜੋਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ-ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਚੱਕਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲਈ ਰੱਖਿਆ।

ਭਾਗ 6: ਸ਼ਹਾਦਤ: ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਿਤ ਅੰਤ

12 ਜੁਲਾਈ, 1988 ਨੂੰ General Labh Singh ਦਾ ਜੀਵਨ-ਸਫ਼ਰ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਦੋ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਉਸ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

6.1: ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਟਾਂਡਾ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਾ

ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਚਾਰ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ 12 ਜੁਲਾਈ, 1988 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਸਬਾ ਟਾਂਡਾ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਰਾਤ ਦੀ ਗਸ਼ਤ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।

ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ ਕੇ ਭੱਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਸੁਰੇਸ਼ ਅਰੋੜਾ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੱਸਦਿਆਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ “ਅਸੀਂ KCF ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਹੈ” । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ 1 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਇਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਫ਼ਲ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।  

6.2: ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਦਾਅਵੇ: ਧੋਖਾ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲਾ

ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਤਲ, ਯਾਨੀ ਇੱਕ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, General Labh Singh ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦੀ ਸੂਹ ‘ਤੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਜਿਉਂਦਾ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਣਦੱਸੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ KCF ਦੇ ਢਾਂਚੇ, ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖੀਰਿਆਂ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਬੈਂਕ ਡਕੈਤੀ ਦੇ ਪੈਸਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।

ਪਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਬੀਬੀ ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਦੇਖੀ, ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੇ ਨਹੁੰ ਉਖਾੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਪੈਟਰੋਲ ਪੰਪਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਰਾਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦੇ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ।

ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨਾਲ General Labh Singh ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫ਼ਲ ਰਹੀ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਟਾਂਡਾ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਇੱਕ ਫਰਜ਼ੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪੈਟਰਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਹੁਰੇ, ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰਾਜ ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  

ਭਾਗ 7: ਵਿਰਾਸਤ: ਲੋਕ-ਗਾਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੱਕ

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਦਰਜਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਕਿ General Labh Singh ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ।

7.1: ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਅਮਰਤਾ

ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਝੇ ਅਤੇ ਦੋਆਬੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਬਣ ਗਏ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਲੇਰਾਨਾ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਜਲੰਧਰ ਕਚਹਿਰੀ ਤੋਂ ਫਰਾਰੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਾਦਿਤ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਲੇਖਕ ਜੋਇਸ ਪੈਟੀਗ੍ਰਿਊ ਨੇ General Labh Singh ਨੂੰ “ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਗੁਰੀਲਾ ਯੋਧਾ” ਕਿਹਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ।

ਢਾਡੀਆਂ ਅਤੇ ਕਵੀਸ਼ਰਾਂ ਨੇ General Labh Singh ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਸ਼ਰੀਆਂ ਗਾਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੰਘ” ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ “ਮੋਟਰਸਾਈਕਲਾਂ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ”।

ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ, ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਰੋਕਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ ਕਿ General Labh Singh ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਦੀ ਛਵੀ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕ-ਯਾਦ ਹੈ।  

7.2: ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ ਪਾਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ KCF ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਸੀ। General Labh Singh ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਢਾਂਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇੱਕ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।  

General Labh Singh ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, KCF ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ। ਕੰਵਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਲਤਾਨਵਿੰਡ, ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ, ਅਤੇ ਵਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫ਼ਰਵਾਲ ਵਰਗੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਧੜੇ ਬਣਾ ਲਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਤਾਕਤ ਖਿੰਡ ਗਈ । ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਿਆ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋਵਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਇਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ‘ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਆਗੂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ, ਉਸੇ ਆਗੂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਖੜ੍ਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਖੰਡ-ਖੰਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। General Labh Singh ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇਸ ਦੋਹਰੀ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ: ਇੱਕ ਅਮਰ ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾ-ਬਦਲਣਯੋਗ ਆਗੂ ਜਿਸਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।  

ਸਿੱਟਾ

ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਉਰਫ਼ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਤਿ-ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਦੌਰ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਪਜ ਸਨ—ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸਦਾ ਰਾਜ ਦੇ ਸੇਵਕ ਤੋਂ ਰਾਜ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੱਕ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ, ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਦੁਖਦਾਈ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ, ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ-ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਘਾਤਕ ਚੱਕਰ, ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਮਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਲਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਲੜਾਈ ਵਰਗੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਸਰਕਾਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ General Labh Singh ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਰਹਿਮ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਤਲਾਂ, ਡਕੈਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪੰਥਕ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਸ਼ਹੀਦ” ਅਤੇ “ਕੌਮੀ ਯੋਧੇ” ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਡੂੰਘੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਤੱਥਾਂ, ਸਬੂਤਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਰਾਹ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਾਲਾਤ ਕਿੰਨੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਭਾਵੇਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਹੋਵੇ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

ਇਸ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ, ਇਸਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਟਿਲਤਾਵਾਂ ਸਮੇਤ, ਸਿਰਫ਼ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਦੁਖਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਯਾਦ, ਗਾਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਜਥੇਦਾਰ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ. Shaheed Bhai Paramjit Singh Panjwar – 1960–2023

---

ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)

1. ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਛੱਡ ਕੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਸੀ, 1971 ਤੋਂ 1983 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਮੋੜ 1978 ਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਠ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ।  

2. ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਨ?

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਗਸਤ 1986 ਵਿੱਚ KCF ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:  

• ਜਨਰਲ ਵੈਦਿਆ ਦਾ ਕਤਲ (10 ਅਗਸਤ, 1986): ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਏ.ਐਸ. ਵੈਦਿਆ ਨੂੰ ਪੂਨੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨਾ ।  
• ਲੁਧਿਆਣਾ ਬੈਂਕ ਐਕਸ਼ਨ (12 ਫਰਵਰੀ, 1987): ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 5.7 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬੈਂਕ ਡਕੈਤੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਖਰੀਦੇ ਜਾ ਸਕਣ ।  
• ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੈਰੋ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ (3 ਅਕਤੂਬਰ, 1986): ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੈਰੋ ‘ਤੇ ਜਲੰਧਰ ਸਥਿਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਕਥਿਤ ਸੂਹੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ।  

3. ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?

—-ਦੋਵਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ-ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ।

• ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਪੁਲਿਸ ਅਨੁਸਾਰ, 12 ਜੁਲਾਈ, 1988 ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਟਾਂਡਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ।  
• ਪੰਥਕ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਜਿਉਂਦਾ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਝੂਠਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾ ਸੁਣਨ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹਨ।  

4. 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ‘ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ’ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ?

ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ TADA ਅਤੇ AFSPA ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ, ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਿੱਚ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।  

5. ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ?

ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੋ-ਪੱਖੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ KCF ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਵਜੋਂ ਅਮਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਰਣਨੀਤਕ ਸੂਝ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਢਾਡੀਆਂ ਅਤੇ ਕਵੀਸ਼ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਯਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।  

---

ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼

ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।

“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।” 

ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ  Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।

Disclaimer and Editorial Policy

The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.

Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.

The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.

This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.

✍️  About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍

© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।

#GeneralLabhSingh #SikhHistory #Punjab1984 #KCF #KhalistanCommandoForce #DocumentaryReport #HumanRightsPunjab