Bhai Jugraj Singh Smalsar (1964-1991): Untold Story of a Tragic Mission

ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਜੱਗਾ’ ਸਮਾਲਸਰ

ਕੌਣ ਸਨ Bhai Jugraj Singh Smalsar? ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਰੋਮਾਨੀਆ ਤੱਕ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ, ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੈਰੋ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੜ੍ਹੋ।

---

ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਜੱਗਾ’ ਸਮਾਲਸਰ : ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

ਭੂਮਿਕਾ: 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਉਤਪਤੀ

1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਜੱਗਾ’ ਸਮਾਲਸਰ ਵਰਗੇ ਅਣਗਿਣਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੌਰ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀ-ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਦਬਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਿਆਸੀ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਪਛਾਣ ਦੇ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨਾਲ ਟੁੱਟਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ।

ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਨੂੰ ਕਈ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 1973 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤਾ ਇਸੇ ਲੜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ. ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਕਹਿ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਦਰਮਿਆਨ ਦੂਰੀਆਂ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈਆਂ।

ਇਸ ਸਿਆਸੀ ਤਣਾਅ ਨੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲਿਆ। 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਨਿਰੰਕਾਰੀ-ਸਿੱਖ ਝੜਪ ਨੂੰ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਰੰਭਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਰਮਿਆਨ ਟਕਰਾਅ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਇਸ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਅਧਿਆਏ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ‘ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ’ (ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ‘ਤੇ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਆਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਸੀ ਜੋ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਮੋਰਚਾਬੰਦ ਸਨ।

ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸਾਥੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸੰਸਥਾ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।

‘ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ’ ਤੋਂ ਮਹਿਜ਼ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, 31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ‘ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਕਸੂਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਅਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ, ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੀ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰਿਆ।

ਤਾਰੀਖ/ਸਾਲ	ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਘਟਨਾ	ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਬੰਧਤ ਘਟਨਾ	ਸਰੋਤ
17 ਨਵੰਬਰ, 1964	ਜਨਮ, ਪਿੰਡ ਭੁੱਟਰ ਕਲਾਂ (ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ)		2
1973		ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤਾ ਪਾਸ ਹੋਇਆ	1
ਮਾਰਚ 1984	ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ		2
ਜੂਨ 1984		ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ (ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ)	3
ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ 1984		ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ	7
ਜਨਵਰੀ 1986	ਪੁਲਿਸ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣਾ		2
ਅਕਤੂਬਰ 1986	ਮਹਿਰੋ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ	ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ ‘ਤੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾ	2
ਜੂਨ 1990	ਰੋਮਾਨੀਆ ਲਈ ਰਵਾਨਗੀ		2
20 ਅਗਸਤ, 1991	ਬੁਖਾਰੈਸਟ, ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ	ਰਿਬੇਰੋ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ	2
1992	ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਭੋਗ ਸਮਾਗਮ	ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪਤਨ ਤੇਜ਼ ਹੋਇਆ	2

ਭਾਈ Jugraj Singh Smalsar: ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਰਵਰਿਸ਼ (1964-1984)

ਜਨਮ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮਾਹੌਲ

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਜੱਗਾ’ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਦਾ ਜਨਮ 17 ਨਵੰਬਰ, 1964 ਨੂੰ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭੁੱਟਰ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਨਕਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਰਦਾਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਸਮਾਲਸਰ ਸੀ, ਜੋ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੈਣ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਬੀਬੀ ਕੁਲਜੀਤ ਕੌਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਿੱਖੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਵੀ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਸੀ।

ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਗੁਣ

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਸਮਾਲਸਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਰੋਡੇ ਦੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਸਥਾਨਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਪਰ ਪੂਰਕ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ, ਨਿਮਰ ਅਤੇ ਘੱਟ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੱਚ ਲਈ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਜਾਂ ਵਿਵਾਦ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਣ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ; ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, “ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਸਲਾਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹੀ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਜੋ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਸਿਰਫ਼ ਸੁਣਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ”। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਪੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੱਚ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਦੋਹਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ—ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ ਪਰ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦ੍ਰਿੜ—ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣੀ।

ਰੋਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਰੋਡੇ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ। ਰੋਡੇ ਪਿੰਡ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਆਮ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਭਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਦੋਸਤੀ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਸੰਪਰਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਹੌਲ ਗਰਮਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੂਨ 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਰੋਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਆਂ-ਪਸੰਦ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇ।

ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ: ਸਿਆਸੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ (1984-1990)

1984 ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ

Bhai Jugraj Singh Smalsar ਦਾ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1984 ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮਾਰਚ 1984 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਪਈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬੀਬੀ ਕਾਹਨ ਕੌਰ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੰਗਤ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ।

ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਅਜੀਤਵਾਲ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਭਾਈ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਕਈ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਫਰੀਦਕੋਟ ਜੇਲ੍ਹ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੰਗਰੂਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

Bhai Jugraj Singh Smalsar ਨੇ ਲਗਭਗ 15 ਮਹੀਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੱਟੇ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਭਾਈ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਭਾਈ ਨਛੱਤਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿਖਲਾਈ ਕੈਂਪ ਵਾਂਗ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ

ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਜ਼ਮਾਨਤ ‘ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, Bhai Jugraj Singh Smalsar ਨੇ ਵਾਪਸ ਆਮ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਰਤਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਉੱਘੇ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਖੀ ਬਣੇ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਤ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਾਥੀ ਬਣ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਈ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

Bhai Jugraj Singh Smalsar ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ, ਸਮਾਲਸਰ ਵਿਖੇ, ਅਕਸਰ ਛਾਪੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਲੇਰ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। 23 ਜਨਵਰੀ, 1986 ਨੂੰ, ਸਵੇਰੇ ਕਰੀਬ 7:30 ਵਜੇ, ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ 60 ਦੇ ਕਰੀਬ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 26 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਜਦੋਂ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਛੱਤਾਂ ਟੱਪ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲੇ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ Bhai Jugraj Singh Smalsar ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦਬਾਅ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਘਰ ਰਹਿਣਾ ਅਤੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਲਗਭਗ ਅਸੰਭਵ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਮਾਤਾ ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ, ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਦਬਾਅ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲੈ ਗਈ, ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਮਾਂ ਦੀ ਮਮਤਾ ਅੱਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਸ਼ਾਮ ਸੁੰਦਰ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਸ਼ਾਮ ਸੁੰਦਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਪੀਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ। 10 ਅਕਤੂਬਰ, 1986 ਨੂੰ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਤ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਨਾਲ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮਹਿਰੋ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਟਾਈਫਾਈਡ ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ, CRPF, BSF ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਲਗਭਗ 5000 ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਦਸਤੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਜੋ ਦੋਵੇਂ ਨਾ ਫੜੇ ਜਾਣ।

Bhai Jugraj Singh Smalsar ਨੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਕੁਝ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੁੜ ਰਿਹਾਅ ਹੋਏ। ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਾ ਚੱਕਰ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਜਿਉਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰੋਮਾਨੀਆ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ: ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ (1991)

ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ: ਜੂਲੀਓ ਫਰਾਂਸਿਸ ਰਿਬੇਰੋ

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਧਦੇ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੂਨ 1990 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਕੇ ਰੋਮਾਨੀਆ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਨਾਹਗਾਹ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਸੀ। ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਜਗਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੀ ਜੂਲੀਓ ਫਰਾਂਸਿਸ ਰਿਬੇਰੋ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਦੂਤ ਵਜੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ।

ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ ਕੋਈ ਆਮ ਡਿਪਲੋਮੈਟ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ (DGP) ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਨੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ “ਬੁਲੇਟ ਫਾਰ ਬੁਲੇਟ” (ਗੋਲੀ ਬਦਲੇ ਗੋਲੀ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਲਈ ਬਹੁਤ ਚਰਚਿਤ ਸਨ। ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ, ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪਛਾਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਹਿੱਟ-ਲਿਸਟ ‘ਤੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 3 ਅਕਤੂਬਰ, 1986 ਨੂੰ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਆਰਮਡ ਪੁਲਿਸ (PAP) ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਮਲਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਾਲ-ਵਾਲ ਬਚ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ, ਰਿਬੇਰੋ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਉਸ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਹਮਲਾ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਰਿਬੇਰੋ ਚਿਹਰਾ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮਨੋਰਥ

ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਯੋਜਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਪਿੱਛੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ, ਰਿਬੇਰੋ ਨੂੰ ਬੰਧਕ ਬਣਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੰਘਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਆਮ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ।

ਦੂਜਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਘਰੇਲੂ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਜਾਂ ਕੁਝ “ਗੁੰਮਰਾਹ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ” ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਯੂਰਪ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਭਾਰਤੀ ਡਿਪਲੋਮੈਟ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ, ਇਹ ਯੋਧੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਧਿਆਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਸਰਕਾਰੀ ਅੱਤਿਆਚਾਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿੱਖ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਖੁਦ ਰਾਜ ਦੇ “ਅੱਤਿਆਚਾਰ” ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਇੱਕ “ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਆਫ਼ ਦ ਡੀਡ” (propaganda of the deed) ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਾਰਵਾਈ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਿਆਸੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਸੀ।

ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਦੀ ਘਟਨਾ (20 ਅਗਸਤ, 1991): ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

20 ਅਗਸਤ, 1991 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਰੋਮਾਨੀਆ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਵਿੱਚ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਸਾਥੀ, ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਜਾਮ ਹੋ ਗਈ।

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜਗਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਰਿਬੇਰੋ ਦੇ ਰੋਮਾਨੀਅਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਪਿੱਛਿਓਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੱਗੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪੀ ਗਏ। ਭਾਈ ਜਗਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੋਢੇ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਕੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖ਼ਬਰ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਯੂ.ਐਸ. ਸਟੇਟ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਵੱਲੋਂ 1991 ਲਈ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ “ਪੈਟਰਨਜ਼ ਆਫ਼ ਗਲੋਬਲ ਟੈਰੋਰਿਜ਼ਮ” ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, “ਅਗਸਤ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫਰੰਟ ਦੇ ਚਾਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਦੂਤ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ; ਰੋਮਾਨੀਅਨ ਅੱਤਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ” ।

ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਯੋਧੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜੋ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਮਾਂਡੋ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਜਗਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫੜੇ ਗਏ ਸਾਥੀ, ਭਾਈ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ, ‘ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 8-8 ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਪੰਜਾਬ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਵਿਰਾਸਤ, ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਯਾਦ

ਦੇਹ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਦੀ 20 ਅਗਸਤ, 1991 ਨੂੰ ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਵਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਲਿਆ ਕੇ ਸਿੱਖ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਨੀਤੀ-ਘਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਇਕੱਠ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਦਸ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਭਾਵੁਕ ਮਾਹੌਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭੜਕਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਮਹੱਤਵ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਮਾਲਸਰ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰ ਜਾਂ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਕਾਰਨ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ, ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਲਈ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਪੰਜ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਥਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੋਮਾਨੀਅਨ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ, ਪਰ ਇਸਨੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਦਬਾਅ

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ। ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕ ਆਮ ਪਹਿਲੂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਪਿਤਾ, ਸਰਦਾਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਛਾਪੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਲਈ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ, ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਅਕਸਰ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਯਾਦ

ਭਾਵੇਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ। ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 8 ਅਕਤੂਬਰ, 1992 ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਸਮਾਲਸਰ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਗਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਾਬਾ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਜਥੇਦਾਰ ਭਾਈ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਵੱਡੇ ਇਕੱਠ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਰੋਕਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ: ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਇੱਕ ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਵੀ ਉੱਭਰੀ ਸੀ। ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ 1984 ਤੋਂ 1995 ਤੱਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਘਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (Human Rights Watch) ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ “ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇਰਹਿਮ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਾਇਬ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਤਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ”। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਰਾਜ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ

ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ “ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨ ਐਨਸਾਫ਼ (Ensaaf) ਅਤੇ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਡਾਟਾ ਐਨਾਲਿਸਿਸ ਗਰੁੱਪ (HRDAG) ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰਿਪੋਰਟ, “Violent Deaths and Enforced Disappearances During the Counterinsurgency in Punjab, India,” ਇਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਅੰਕੜਾਤਮਕ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਖਾੜਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਗਿਆ।

ਇਹ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਇਸਨੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਨ ਲਾਪਤਾ ਕਰਨ (enforced disappearances) ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕਰਨ (extrajudicial executions) ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ। ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਤੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਰਜ ਕਰਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਪਾਇਆ ਗਿਆ।

ਇਹ ਅੰਕੜਾਤਮਕ ਸਬੰਧ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਝੂਠੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ।

“ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ” ਅਤੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ

ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, “ਜ਼ਬਰਨ ਲਾਪਤਾ” ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ ਆਪਣੀ 1993 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ, “An unnatural fate: ‘Disappearances’ and impunity in the Indian states of Jammu and Kashmir and Punjab,” ਵਿੱਚ 1 ਜਨਵਰੀ, 1990 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 80 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ “ਲਾਪਤਾ” ਹੋਣ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਤਸਵੀਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਸ. ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਸਬੂਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਤਰਨਤਾਰਨ ਅਤੇ ਪੱਟੀ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ “ਅਣਪਛਾਤੀਆਂ” ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਖੁਲਾਸੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਸਤੰਬਰ 1995 ਵਿੱਚ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੂੰ ਖੁਦ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਪਹਿਲੂ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਘਾਟ ਸੀ। ਦੋਸ਼ੀ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਐਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਿਆਂਇਕ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਬਿਊਰੋ (CBI) ਤੱਕ, ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ।

ਦੋਸ਼ੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ “ਇੰਪਿਊਨਿਟੀ” (ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਛੋਟ) ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਬੇਲਗਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ।

ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦੀ ਗਾਥਾ

ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਜੱਗਾ’ ਸਮਾਲਸਰ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ 27 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਰੋਮਾਨੀਆ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ, 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸਿਆਸੀ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੁਲਸ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਨਿਆਂ-ਪਸੰਦ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੋਧੇ ਤੱਕ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ, ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਮਾਰਗ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ—‘ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ’ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ, ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸਦਮਾ, ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਬੇਲਗਾਮ ਦੌਰ—ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ, ਰਾਜ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਚੋਣ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।

ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ, ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਣ ਦੀ ਇੱਕ ਦਲੇਰਾਨਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ। ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਜ਼ਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ “ਅੱਤਵਾਦੀ” ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਥਕ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹਲਕਿਆਂ ਲਈ, ਉਹ ਕੌਮੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਹਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਅਣਸੁਲਝੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ, ਨਿਆਂ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਤਲਾਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸਾੜੀ ਰੱਖਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ ਜਿਸਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ।

ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ. Shaheed Bhai Jaswant Singh Ahluwalia: 1958–1991

---

ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)

1. ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਸਨ ਜੋ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਹਨ।

• ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਜੱਗਾ’ ਸਮਾਲਸਰ: ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1964 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਮਾਲਸਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਤ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 20 ਅਗਸਤ, 1991 ਨੂੰ ਰੋਮਾਨੀਆ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਦੂਤ ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ।
• ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ‘ਤੂਫ਼ਾਨ’: ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1971 ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੀਮਾ ਖੁੱਡੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪੱਧਰੀ ਯੋਧੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਿਪਟੀ ਚੀਫ਼ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1990 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ। ਇਸ ਲਈ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਇੱਕੋ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ, ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅੰਤਰ ਹੈ।

2. ਸਵਾਲ: ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜੂਲੀਓ ਰਿਬੇਰੋ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕਿਉਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ?

• ਜੂਲੀਓ ਫਰਾਂਸਿਸ ਰਿਬੇਰੋ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਪਿੱਛੇ ਕਈ ਰਣਨੀਤਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਰਿਬੇਰੋ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਜਨਰਲ (DGP) ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ “ਬੁਲੇਟ ਫਾਰ ਬੁਲੇਟ” (ਗੋਲੀ ਬਦਲੇ ਗੋਲੀ) ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਨੀਤੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਸੀ।
• ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮੂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਲਈ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।
• ਇਸ ਲਈ, ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮਕਸਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਸਰਕਾਰੀ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਪਹਿਲੂ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

3. ਸਵਾਲ: ਕੀ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ “ਅੱਤਵਾਦ” ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਜ਼ਰੀਏ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਾ ਹੈ।

• ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨਜ਼ਰੀਆ: ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਸਿਆਸੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਡਿਪਲੋਮੈਟਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ, ਨੂੰ “ਅੱਤਵਾਦ” ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯੂ.ਐਸ. ਸਟੇਟ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਵੀ ਬੁਖਾਰੈਸਟ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ “ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈ” ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ।
• ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ: ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਕਈ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ “ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ” ਜਾਂ “ਰਾਜ-ਪ੍ਰਾਯੋਜਿਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ” ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ‘ਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਇੱਕ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ, ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਇੱਕ “ਯੋਧਾ” ਜਾਂ “ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ” ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਪੱਖ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

4. ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੌਂਪੀ ਗਈ?

• ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਪਿੱਛੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਰਣਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਮਾਲਸਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।
• ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਾਹੌਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਸੀ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਦਸ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਭਾਵੁਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਗਾਥਾ ਸੁਣ ਕੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
• ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ‘ਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰ ਬਣਨ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਗਏ ਸਿੰਘਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੋਮਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

5. ਸਵਾਲ: 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?

ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ, ਅਤੇ ਐਨਸਾਫ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਨੁਕਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:

• ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਉਲੰਘਣਾ: ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੋਈ ਇਕੱਲੀਆਂ-ਦੁਕੱਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।
• ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ: ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। HRDAG ਅਤੇ ਐਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਇਸ ਲਈ ਅੰਕੜਾਤਮਕ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।
• ਜ਼ਬਰਨ ਲਾਪਤਾ ਕਰਨਾ: ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਫਿਰ ਕਦੇ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤੇ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਨੇ 1990 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 80 ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ।
• ਤਸ਼ੱਦਦ: ਹਿਰਾਸਤ ਦੌਰਾਨ ਤਸ਼ੱਦਦ ਇੱਕ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਢਵਾਉਣ ਅਤੇ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
• ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ (Impunity): ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਛੋਟ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨਹੀਂ ਚਲਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਸ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸਨੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ।

---

Disclaimer and Editorial Policy

The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.

Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.

The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.

This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.

ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼

ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ (ਭਾਈ ਜੁਗਰਾਜ ਸਿੰਘ ਸਮਾਲਸਰ) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।

“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।” 

ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ  Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।

✍️  About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍

© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।

#SikhHistory #JugrajSinghSmalsar #Punjab1984 #DocumentaryWriting #KhalistanMovement #HumanRights #NeutralAnalysis