Bhai Iqbal Singh Babbar (1964-1988): A Tragic Legacy

ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ

ਕੌਣ ਸੀ ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar? ਜਾਣੋ 80 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਆਮ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧੇ ਬਣਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੱਚ।

---

ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ: ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

ਭੂਮਿਕਾ: ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਭੇਲਾ’ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ‘ਬਾਲਾ’ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਯੋਧੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਸਫ਼ਰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਸਿਆਸੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ, ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਘਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਇਹ ਦੌਰ, ਜੋ ਲਗਭਗ 1978 ਤੋਂ 1995 ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਰਾਜ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਿੰਸਾ ਵੇਖੀ, ਜਿਸਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਵਰਗੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਪ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਲੇਖ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਜਾਂ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਖੰਡਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਰੈਡੀਕਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਸ ਸਟੱਡੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਆਮ ਕਾਲਜ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਚਿਹਰੇ ਤੱਕ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਖਾਸ, ਵਧਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਾਯੋਜਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਮਾਰਗ ਸੀ।

ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਰੈਡੀਕਲਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਜੀਵਨੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ (1978-1995)

ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪਰੇਖਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲ ਸਕੇ।

ਸਾਲ	ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ
1978	ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਝੜਪ; ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 8।
1982	ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ 9।
ਜੂਨ 1984	ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਨਾਮਕ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ 5।
ਅਕਤੂਬਰ 1984	ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉਸਦੇ ਸਿੱਖ ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ 10।
ਨਵੰਬਰ 1984	ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ 11।
1985	ਰਾਜੀਵ-ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦਾ ਕਤਲ 9।
1986	ਪੰਥਕ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ 12।
1988	‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ’; ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ 2।
1992	ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਥੇਦਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ 13।
1995	ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਤਲ; ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਤਨ 14।

ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਬਦਲਾਅ

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 7 ਅਗਸਤ, 1964 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮਹਿਤਾ ਚੌਕ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਰਾਏਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ।

“ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀਆਂ ਸਹੀ ਤਾਰੀਖਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1964 ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ 1988 ਵਿੱਚ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1960 ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ 8 ਅਗਸਤ, 1989 ਨੂੰ ਹੋਈ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।”

ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ‘ਭੇਲਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਬੀਬੀ ਮਲਕੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਗੋਬਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਟਾਲਾ ਦੇ ਆਈ.ਸੀ.ਆਈ. ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਪਿਸਤੌਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਸ਼ੱਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਅੱਗੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਝੂਠ ਦੱਸ ਕੇ ਟਾਲ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਵਧੇਰੇ ਸਿਆਣੇ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ। ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਹਿਰਾਸਤ ‘ਚੋਂ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੱਸਿਆ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਥਕ ਕਾਰਜਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨਾਗੋਕੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦਾ ਇੱਕ “ਸ਼ਰਾਰਤੀ” ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੋਂ ਇੱਕ “ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਕੁਨ” ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਾਗੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਵਧ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾਗਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਊਟਲੈੱਟ ਮਿਲਿਆ।

ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋੜ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸੱਤਾ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦੀ ਬਾਗੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਅ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਝੁਕਾਅ ਰੱਖਦੀ ਸੀ।

ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, 1970ਵਿਆਂ ਅਤੇ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਸਿਆਸੀ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਿਸੇ ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿਆਸੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।

ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ: ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਖੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 1973 ਦੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਉਣ ਵਰਗੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਕਸਰ ਇਸ ਮਤੇ ਨੂੰ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣਾਅ ਵਧਦਾ ਗਿਆ।

ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਕ: ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਧੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਰਗ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਖਾੜਕੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧੇਰੇ ਗ੍ਰਹਿਣਸ਼ੀਲ ਸੀ।

ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ: ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਇੱਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ: 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1978 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹਿੰਸਕ ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਝੜਪ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚੰਗਿਆੜੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਥੇਦਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਿਆ ਜਿੱਥੇ ਵੱਖਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਲਹਿਰ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿਆਸੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨੈੱਟਵਰਕ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ “ਨਸਲੀਕਰਨ” ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੁਆਰਾ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਥਿਰ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਏ।

ਬੱਬਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ 1984 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

1982 ਅਤੇ 1984 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਈ ਗੁਪਤ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਤੋਂ ਹੋਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹਮਲਾਵਰ ਫੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਰੋਸ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ।

ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ 13 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ.ਐਫ. ਨੇ ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਇੰਨਾ ਬੇਰਹਿਮ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਲ ਸਨ “ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਮਿਰਚਾਂ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੋਣ”।

ਇਹ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਨਵੰਬਰ 1984 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਹੱਲ ਹੈ। ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਲਈ, 1984 ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੋੜ ਸੀ ਜਿੱਥੋਂ ਵਾਪਸੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ (ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਸਦਮਾ) ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ, ਬੇਰਹਿਮ ਤਸ਼ੱਦਦ (ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਸਦਮਾ) ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹੇ ਸ਼ਬਦ, “ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਇਰਾਂ ਦਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਹੋਰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ, ਮੈਂ ਪੰਥ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਾਂਗਾ,” ਇਸ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਹੈ।

ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਜ (1984-1987)

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਫ਼ਰ 6 ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਥੇਦਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਬੱਸ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਤਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ “ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਗੱਦਾਰ” ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਆਮ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ।

10 ਮਈ, 1985 ਨੂੰ, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ, ਸਿਰਸਾ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਕੀਤੇ। ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਧਮਾਕੇ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਭਾਈ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

18 ਅਗਸਤ, 1985 ਨੂੰ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੀਨਾਨਗਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਫਰਾਰੀ ਭਾਈ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਖਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੀਰਾ ਦੁਆਰਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ (ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਸੰਗਰੂਰ) ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ।

ਮਾਲਵਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ 18 ਜੂਨ, 1986 ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ ‘ਖੁਸ਼ਕੀ’ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਖੁਸ਼ਕੀ’ ਨੂੰ ਮਾਲਵਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 19 ਜਨਵਰੀ, 1987 ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾ ਜੋਗਿੰਦਰਪਾਲ ਪਾਂਡੇ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਮਕਾਲੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਪਾਂਡੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਕਾਰਨ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ “ਹਿੱਟ ਲਿਸਟ” ‘ਤੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਸੰਤੂ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਹੈ।

12 ਫਰਵਰੀ, 1987 ਨੂੰ, ਬੱਬਰਾਂ ਨੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਕਚਹਿਰੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਦਲੇਰਾਨਾ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੁਡਵਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੱਤ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ, ਭਾਈ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਸੰਤੂ, ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦੋ-ਪੱਖੀ ਸੀ: ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਹਮਲੇ (ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ) ਅਤੇ ਪੰਥ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀਆਂ (ਪੁਲਿਸ, ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀ, ਮੁਖਬਰ) ਦਾ ਖਾਤਮਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ।

ਰਾਜ ਦੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ

ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਉਪਾਅ ਅਪਣਾਏ। ਟੈਰੋਰਿਸਟ ਐਂਡ ਡਿਸਰਪਟਿਵ ਐਕਟੀਵਿਟੀਜ਼ (ਪ੍ਰੀਵੈਨਸ਼ਨ) ਐਕਟ (TADA) ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਐਕਟ (NSA) ਵਰਗੇ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਮ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਸਬੂਤ ਦਾ ਬੋਝ ਦੋਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ।

ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ (ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ, ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ.ਐਫ., ਬੀ.ਐਸ.ਐਫ.) ਨੇ “ਮਨਮਾਨੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ, ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਲੰਬੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਸ਼ਬਦ ਇਹਨਾਂ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਲਈ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਝੜਪ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ।

ਇਸ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰਣਨੀਤੀ “ਕੈਟਸ” (Cats) ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤਹਿਤ, ਫੜੇ ਗਏ ਖਾੜਕੂਆਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਤਸ਼ੱਦਦ, ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਲਈ ਮੁਖਬਰ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਏਜੰਟ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਸਾਬਕਾ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਐਸ.ਐਸ. ਵਿਰਕ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲਗਭਗ 300 ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਦੇ ਕੇ ਮੁੜ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।

ਇਸ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ‘ਤੇ ਵੀ ਪਿਆ। ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਫੌਜੀ, ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਮੁੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਫੌਜੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾ ਕੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ, ਜੋ ਕਿ ਰਵਾਇਤੀ ਪੁਲਿਸਿੰਗ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।

ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ (1988)

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ। ਮਈ 1987 ਵਿੱਚ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਖਬਰ, ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਪਿੰਕੀ, ਦੀ ਸੂਚਨਾ ‘ਤੇ ਹਰੀਪੁਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ‘ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ। ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਚੋ ਮੰਡੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਹਲਵਾਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ 1 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਇਨਾਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਗਸਤ 1988 ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਲੱਖੋਕੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ.ਐਫ. ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੀਪ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਘੜੀਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ “ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤਾਰੀਖ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ।

ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਆਨ 7 ਸਤੰਬਰ, 1988 ਨੂੰ ਤਤਕਾਲੀ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਵੱਲੋਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਬਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਕਈ ਚੋਟੀ ਦੇ ਆਗੂ “ਮਾਰੇ ਗਏ” ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ “ਖਤਮ” ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਿਕਾਰਡ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਰਾਜ ਦੀ “ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।

ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਕੇ, ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਵਾਪਸ ਨਾ ਕਰਕੇ, ਅਤੇ “ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ, ਰਾਜ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਦਹਿਸ਼ਤ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ ਜੋ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹਵਾ ਦੇ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ।

ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਯਾਦ-ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੋ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹਕੀਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪੰਥਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਹਨ—ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੋਧਾ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਦਵੈਤ ਪੂਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਯਾਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਬਰਸੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਪੰਥ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ‘ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਸਿੱਖ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ‘ਭੇਲੇ’ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਸਣਾ ਪਿਆ। ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਲਾ, ਮੋਹਿਨੀ, ਲੱਖਾ, ਬੰਬ ਵਰਗੇ ਕਈ ਉਪਨਾਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਹੇ ਪਰ ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਜਨਤਕ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਫਿਰ ਵੀ, ਭਾਈ Iqbal Singh Babbar ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਥਕ ਕਾਜ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ, ‘ਖਾੜਕੂ’ ਅਤੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ’, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸੱਚੀ ਸੁਲ੍ਹਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਗੇ।

ਸਿੱਟਾ: ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੰਜਾਬ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ—ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਢਾਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ, ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਚੱਕਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਛੱਡ ਗਏ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਚੇਤਾਵਨੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਵੀ ਅਣਸੁਲਝੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਲਈ ਰਾਜ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਘਾਟ, ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ, ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਹੋਈ, ਮੰਗ, ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਜੇ ਭਰੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਜੋ “ਸ਼ਾਂਤੀ” ਹੈ, ਉਹ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਦਮਨ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅਜੇ ਵੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁਲਗ ਰਹੇ ਹਨ।

ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਯਾਦ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਨਾ ਵਾਪਰਨ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੱਚ ਅਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਦੂਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।

ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ:  ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਪਾਰਾ’  Shaheed Harjinder Singh Para (1967–1988)

---

ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)

1. ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਕੌਣ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ?

• ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ (1964-1988) 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (BKI) ਦੇ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਪੱਧਰੀ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1984 ਦੇ ‘ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।
• ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਝਾ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਕਈ ਉੱਚ-ਪ੍ਰੋਫਾਈਲ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

2. ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?

• ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ, ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ, ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਜਾਂ ਕੌਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।
• ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ 1984 ਦੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਕਥਿਤ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਕਥਿਤ ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਨੂੰ ਪੰਥ ਲਈ ਇੱਕ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

3. 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੀ “ਕੈਟਸ” (Cats) ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੀ ਸੀ?

• “ਕੈਟਸ” ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਖਾੜਕੂਆਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਅ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਜਾਂ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਲਈ ਮੁਖਬਰ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਏਜੰਟ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
• ਇਹ “ਕੈਟਸ” ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਦੇ, ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਾਉਣ ਜਾਂ ਮਾਰਨ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।

4. ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕੀ ਸਨ?

• ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਹੀ ਹਾਲਾਤ ਅਜੇ ਵੀ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ “ਜਬਰੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀਆਂ” ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਸਤ 1988 ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
• ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਸਿਰਫ਼ 7 ਸਤੰਬਰ, 1988 ਨੂੰ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ. ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਬਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ” ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

---

ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।

“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।” 

ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ  Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।

Disclaimer and Editorial Policy

The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.

Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.

The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.

This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.

✍️  About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍

© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।

#SikhHistory #ShaheedIqbalSingh #BabbarKhalsa #Punjab1984 #HumanRights #KhalistanMovement #DocumentaryWriting

Bhai Iqbal Singh Babbar (1964-1988): A Tragic Legacy explores the life and impact of Iqbal Singh Babbar, shedding light on his role in the Khalistan Movement. This documentary delves into the circumstances surrounding his death and the lasting repercussions of his actions.