Bhai Gurjant Singh Rajasthani (1958–1991): His Fearless Legacy
ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ…
ਜਦੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਵਧਿਆ, ਇੱਕ ਸੂਰਮਾ ਉੱਠਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਦੌਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਜਦੋਂ ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਨੇ ਹੱਕ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਪੜ੍ਹੋ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਗਾਥਾ।
ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ (1965–1991): ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ
1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ Punjab ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ, ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅਕਸਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਲੇਖ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧੜੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਮੁਖੀ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਹਵਾਲਾਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੋਜ, ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖਬਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਸਕੇ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ: Punjab ਸੰਕਟ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ Punjab ਸੰਕਟ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪਰੇਖਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
| ਸਮਾਂ (Time) | ਰੇਖਾ (Event) | ਵੇਰਵਾ (Description) |
| 1973 | ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਤਾ | ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ Punjab ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਵਾਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। |
| 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 | ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਝੜਪ | ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਇੱਕ ਹਿੰਸਕ ਝੜਪ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਣਾਅ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਬਿੰਦੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। |
| 1-8 ਜੂਨ 1984 | ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ | ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ) ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਡੂੰਘੀ ਹੋਈ। |
| 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 | ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ | ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ ਉਸਦੇ Sikh ਅੰਗ-ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। |
| 1-3 ਨਵੰਬਰ 1984 | 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ | ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਗਠਿਤ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। |
| 29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1986 | ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਐਲਾਨ | ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ‘ਤੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ Sikh ਰਾਜ, ਖਾਲਿਸਤਾਨ, ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। |
| 1987-1992 | ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਿਖਰ | ਇਹ ਦੌਰ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਮਈ 1987 ਤੋਂ ਫਰਵਰੀ 1992 ਤੱਕ Punjab ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੂ ਰਿਹਾ। |
| 12 ਜੁਲਾਈ 1988 | ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ | KCF ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ police ਹੱਥੋਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। |
ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ
ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਾਹੌਲ
ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦਾ ਜਨਮ 1965 ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਗੰਗਾ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ 66RB, ਰਾਏ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਨੇੜੇ, ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਰਦੇਵ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ; ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ 3 ਭੈਣਾਂ ਬੀਬੀ ਦਸ਼ਪ੍ਰਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਬੀਬੀ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਬੀਬੀ ਬਲਜੀਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਨ।
ਕੁਝ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਦਿਆਲੂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ, ਪਰ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ।
ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਤਜਰਬਾ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੁੱਢ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਬੱਝਿਆ। ਲਗਭਗ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, 1979 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ, ਸਰਦਾਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਨਪੁਰ ਦੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ police ਕੋਲ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਨਗਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਬਦਲੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਅਕਸਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਭਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
1981 ਵਿੱਚ ਜ਼ਮਾਨਤ ‘ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬੀਬੀ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਸਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰ Punjab ਦੇ ਵਿਗੜਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਂਦਾ।
ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਫਰਾਰੀ: ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਵੇਸ਼
3 ਸਤੰਬਰ 1986: ਇੱਕ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਫਰਾਰੀ
ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦਾ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ 3 ਸਤੰਬਰ 1986 ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੀਕਾਨੇਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਦਾਲਤੀ ਪੇਸ਼ੀ ਲਈ ਰੇਲਗੱਡੀ ਰਾਹੀਂ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ Sikh ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ Police ਕਾਫ਼ਲੇ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਨੈੱਟਵਰਕ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੈਦੀ, ਭਾਈ ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਜੀ, ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ police ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੁਝ police ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ police ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੋੜੀਂਦਾ ਅਪਰਾਧੀ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ।
ਬੁੱਢਾ ਜੌਹੜ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ: ਪਹਿਲਾ ਵੱਡਾ ਟਕਰਾਅ
Police ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 24 ਅਗਸਤ 1987 ਨੂੰ, ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਅ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਰਾਏ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਨੇੜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੁੱਢਾ ਜੌਹੜ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚਸ਼ਮਦੀਦਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, police ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਸੂਹ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ police ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ police ‘ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਕਾਰਨ police ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਕਈ police ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਉੱਥੋਂ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਸਿਰਫ਼ Punjab ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਨੈੱਟਵਰਕ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਚੁਣੌਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੋ ਅੰਤਰ-ਰਾਜੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ‘ਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ
ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਧੜੇ ਦਾ ਉਭਾਰ
12 ਜੁਲਾਈ 1988 ਨੂੰ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਮੁਖੀ, ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ, ਦੀ police ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ KCF ਦੇ ਭਵਿੱਖ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੜਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰੀ ਕਮਾਂਡਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫਰਵਾਲ, ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ, ਅਤੇ ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦੇ ਧੜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ।
ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ police ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਫਰਾਰੀ ਅਤੇ ਬੁੱਢਾ ਜੌਹੜ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਆਗੂਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨੋਚਾਹਲ, ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ KCF ਦੇ “ਰਾਜਸਥਾਨ” ਵਿੰਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਵਾਈਆਂ: ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਦਾਅਵੇ
ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ KCF ਦੇ ਧੜੇ ਨੇ ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਅਖਬਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ “ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ, ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਤਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸਾਦੁਲ ਬੈਂਕ ਡਕੈਤੀ (19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1989)
ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1989 ਨੂੰ, ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਗੰਗਾ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਾਦੁਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿੱਚ ਡਕੈਤੀ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਖਰੀਦਣ ਵਾਸਤੇ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਬੈਂਕ ਮੈਨੇਜਰ ਨੇ ਅਲਾਰਮ ਵਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 73,000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਰਕਮ ਹੀ ਮਿਲੀ। ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੋਧੇ Punjab ਵੱਲ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ।
SSP ਸੁਮੇਧ ਸੈਣੀ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ (29 ਅਗਸਤ 1991)
ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, 29 ਅਗਸਤ 1991 ਨੂੰ, ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦਾ ਨਾਮ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸੀਨੀਅਰ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਆਫ਼ Police (SSP), ਸੁਮੇਧ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ, ‘ਤੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ। ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧੜੇ ‘ਤੇ ਪਾਈ।
ਇਹ ਹਮਲਾ ਇੱਕ ਰਿਮੋਟ-ਕੰਟਰੋਲ ਬੰਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੈਣੀ ਦੀ ਬੁਲੇਟ-ਪਰੂਫ ਕਾਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੈਣੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦਕਿ ਉਸਦੇ ਤਿੰਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਹੋਰ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੈਸ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ (UPI), ਅਤੇ police ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਨੂੰ Punjab, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੌਤਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਸਾਂ ਅਤੇ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ, ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਅਤੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ police ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਵਜੋਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।
ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦਾ ਜਵਾਬ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ
ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਕਾਊਂਟਰ-ਇੰਸਰਜੈਂਸੀ ਨੀਤੀਆਂ
1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, Punjab ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ Punjab police ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ। ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ (HRW) ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ police ਨੂੰ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਜਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦੇਣ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, “ਕੈਟ” ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਬਕਾ ਖਾੜਕੂਆਂ ਜਾਂ ਅਪਰਾਧਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ police ਦੁਆਰਾ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਣ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼
ਇਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਨੇ Punjab ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਾਣ ‘ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ “ਜ਼ਬਰਨ ਲਾਪਤਾ” ਹੋਣ, ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਦੌਰਾਨ ਤਸ਼ੱਦਦ, ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲੜਾ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟਾਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ 6,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਜਿਹੇ ਗੁਪਤ ਸਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਚੱਕਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰਨ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਅੰਤਿਮ ਸਫ਼ਰ: ਮੋਹਾਲੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
31 ਅਗਸਤ 1991: ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਦਾ ਵੇਰਵਾ
ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਰ 31 ਅਗਸਤ 1991 ਨੂੰ ਮੋਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ Police ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ Police ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੋਹਾਲੀ ਦੇ ਫੇਜ਼ 7 ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ police ਨੇ ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ।
ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਕੁਝ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਾਇਨਾਈਡ ਕੈਪਸੂਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। Police ਨੇ ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਬੀਬੀ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ 20 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲੋੜੀਂਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਪੰਥਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ: ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਸਨਮਾਨ
ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਰਸੀ ਹਰ ਸਾਲ 31 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ Sikh ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ।
ਵਿਰਾਸਤ: ਯਾਦ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀਆਂ ਮੀਡੀਆ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੂੰਖਾਰ ਖਾੜਕੂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਕਤਲਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸਨ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ ਕਈ Sikh ਸੰਗਠਨਾਂ ਲਈ, ਉਹ ਇੱਕ ਨਾਇਕ, ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਹਨ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ Sikh ਕੌਮ ‘ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਹੱਕ ਅਤੇ ਸੱਚ ਲਈ ਲੜੀ ਗਈ ਇੱਕ ਜੰਗ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ Punjab ਦੇ ਉਸ ਦੁਖਦਾਈ ਦੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਚੱਕਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਿੱਜੀ ਦੁਖਾਂਤ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਦੌਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਵੇ। ਭਾਈ Gurjant Singh Rajasthani ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਦਰਦ, ਪੀੜਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਦੁਬਾਰਾ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਣ। ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਭਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਛੱਡਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਉਸਮਾਨਵਾਲਾ Shaheed Bhai Gurdev Singh Usmanwala (1958–1987)
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ
- ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?
- ਇਹ ਦੋਵੇਂ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧੇ ਸਨ। ਭਾਈ
Gurjant Singh Rajasthaniਦਾ ਸਬੰਧ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਗੰਗਾਨਗਰ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਇੱਕ ਧੜੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾPunjabਦੇ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੁੱਧਸਿੰਘਵਾਲਾ ਤੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (KLF) ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ।
- ਇਹ ਦੋਵੇਂ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਧੇ ਸਨ। ਭਾਈ
- ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?
- ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 1979 ਵਿੱਚ, ਲਗਭਗ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੰਗਾ ਨਗਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ
Sikhਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। 3 ਸਤੰਬਰ 1986 ਨੂੰpoliceਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ।
- ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 1979 ਵਿੱਚ, ਲਗਭਗ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੰਗਾ ਨਗਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ
- ਸਵਾਲ: ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੜੇ ਕਿਉਂ ਬਣੇ?
- 12 ਜੁਲਾਈ 1988 ਨੂੰ KCF ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ
policeਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਥੇਬੰਦੀ ਕਈ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਮਾਂਡਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਈGurjant Singh Rajasthani, ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ ਅਤੇ ਵੱਸਣ ਸਿੰਘ ਜ਼ਫਰਵਾਲ ਦੇ ਧੜੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ। ਇਹ ਵੰਡ ਅਕਸਰ ਰਣਨੀਤੀ, ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਤਭੇਦਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
- 12 ਜੁਲਾਈ 1988 ਨੂੰ KCF ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਦੀ
- ਸਵਾਲ: ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ
policeਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?- ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਝੂਠੇ
policeਮੁਕਾਬਲੇ, ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ “ਲਾਪਤਾ” ਹੋਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚpoliceਦੁਆਰਾ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।
- ਐਮਨੈਸਟੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ, ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਝੂਠੇ
- ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ,
Sikhਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਕਈ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਡਰ ਯੋਧਾ, ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਕੌਮ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੇPunjabਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ,
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵੁੱਡਰੋਜ਼: 1984 …) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#GurjantSinghRajasthani #KhalistanCommandoForce #SikhHistory #PunjabInsurgency #HumanRights #NeverForget1984 #KCFHistory