Bhai Mani Singh: ਸਚਾਈ ਲਈ ਅਟੱਲ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ
ਇਹ ਆਰਟਿਕਲ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਵਿਦੂਆਰਥੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ Bhai Mani Singh ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਜਨਮ ਤੇ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਪਰਿਵਾਰ
Bhai Mani Singh (ਅਸਲ ਨਾਂ: ਮਣੀ ਰਾਮ) ਦਾ ਜਨਮ 7 ਅਪ੍ਰੈਲ 1644 ਨੂੰ ਅਲਿਪੁਰ, ਮੁਲਤਾਨ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿੱਖ ਗੁਰਮਤ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਘੂੰਮਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ—ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਮਾਈ ਦਾਸ ਤੇ ਮਾਤਾ ਮਦਰੀ ਬਾਈ ਹਨ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਬਾਬੇ, ਰਾਓ ਬੱਲੂ, ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਜੰਗੀ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਮਣੀ ਰਾਮ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਗ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਪਢਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਸੇਵਾ-ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਗਮੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਚ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ ।
ਗਿਆਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸੇਵਾ: Bhai Mani Singh
ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਉਮਰ ਵਧੀ, ਮਣੀ ਰਾਮ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਜੀ ਅਤੇ ਆਖਿਰ ਕਾਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਏ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ (1699) ਸਮੇਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੰਘੀ ਸੰਕਲਪ ਗ੍ਰਹਣ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਦੇ ਸਾਥੀ ਭਾਵੇ ਹੋਏ ਭਾਈ ਭਗਤ ਲਾਲ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਬਾਣੀ-ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ ।
ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਨਿਯੁਕਤੀ
1705 ਵਿਚ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ। ਇਹ ਦਰਬਾਰ—ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਰਹਿੰਦੀ—ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਕੀਰਤਨ-ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਿਆ । ਉਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੇ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ’ਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਮਨ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਣਾਇਆ।
ਵਿਦਵਤ ਤੇ ਲਿਖਤੀ ਕਿਰਤਾਂ
ਸ਼ਹੀਦ Bhai Mani Singh ਨੂੰ ਇਕ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਉਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ—“ਗਿਆਨ ਰਤਨਾਵਲੀ”, “ਭਗਤ ਰਤਨਾਵਲੀ” ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਲਿਪੀਕਾਰ—ਓਨ੍ਹਾ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਾਣੀ ਪੇਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿਆਨੀ ਬੂਗਾ (ਅਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਤਖਸਾਲ) ਦੀ ਨੀਂਹ ਵੀ ਰੱਖੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਸੰਸਥਾਤਮਕ ਪਢਾਈ ਨੂੰ ਆਗੇ ਵਧਾਇਆ।
ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਹੀ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼
ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ (ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕ) ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਜਿਜ਼ਿਆ ਕਰ (ਧਾਰਮਿਕ ਟੈਕਸ) ਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, Bhai Mani Singh ਨੇ ਇਸੇ ਸਹਿਣਾ ਠੁਕਰਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਫਿਰ ਕੈਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 14 ਜੂਨ 1738 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਖਾਸ ਚੌਕ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜੇ-ਜੋੜੇ ਫਾੜ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਤਕਲੀਫ੍ਹ ਤੇ ਇਸ ਅਟੱਲ ਇਮਾਨ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਅਜੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਠਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਰਸੀ ਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
Bhai Mani Singh ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 14 ਜੂਨ (ਕਈ ਵਾਰ Diwali ਦੇ ਤਕਰੀਬੀ ਦਿਨ) ਨੂੰ ਸੰਘੀਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂਦੁਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਕੀਰਤਨ, ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਅਰਦਾਸ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਸਮਾਗਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰਾਸਤ—ਨਾ ਕੇਵਲ ਲਿਖਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ, ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਗੋਂ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਖੁਦ ਨੂੰ ਅਰਪਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ—ਅੱਜ ਵੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਤੇ ਧਰਮ-ਸੇਵਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਨਤੀਜਾ: ਇੱਕ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ
Bhai Mani Singh ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ‘ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ —ਜਿੱਥੇ ਵਿਦਿਆ, ਸੇਵਾ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਗੂੰਝਦੀ ਹੈ—ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਿਨ-ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਓਨ੍ਹਾ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਬਲਿਦਾਨ-ਗਾਥਾ ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਅਟੱਲ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
You May Also Like… Sukha Singh Mehtab Singh
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. Bhai Mani Singh ਨੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਲਿਖਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ?
ਉਨਾਂ ਨੇ “ਗਿਆਨ ਰਤਨਾਵਲੀ”, “ਭਗਤ ਰਤਨਾਵਲੀ” ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਲਿਪੀ ਕੀਤੀ ।
2. ਉਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ 14 ਜੂਨ 1738 ਨੂੰ ਹੋਈ; ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਯਾਦਗਾਰ ਸਮਾਰੋਹ ਕਰਕੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਉਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ?
ਉਨਾਂ ਨੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਜਿਜ਼ਿਆ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ‘ਤੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਜੋੜੇ-ਜੋੜੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ।
4. Bhai Mani Singh ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ?
ਉਨਾਂ ਨੇ “ਅਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਤਖਸਾਲ” ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ-ਬਾਣੀ ਦੀ ਪਢਾਈ ਵਾਸਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤ੍ਰ ਬਣਾਇਆ ।
5. ਉਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਹਿਸੇ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਯੋਗਦਾਨੀ ਸਾਬਤ ਹੋਏ?
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ 1705 ਵਿਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਕੀਰਤਨ, ਲੰਗਰ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹੋਏ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।