1762 Wadda Ghallughara: The Brave, Tragic Story
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (1762): ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ, ਕੁੱਪ ਰੋਹੀੜਾ ਦਾ ਲਹੂ-ਭਿੱਜਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਜਾਣੋ 1762 ਦੇ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (Wadda Ghallughara) ਦਾ ਲਹੂ-ਭਿੱਜਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਅਦੁੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ।
ਜਾਣ-ਪਛਾਣ: Wadda Ghallughara – ਸਿੱਖ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਮਿੱਟ ਜ਼ਖ਼ਮ
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕੌਮੀ ਚੇਤਨਾ, ਦਰਦ, ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ‘ਘੱਲੂਘਾਰਾ’ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੜਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਬੋਲੀ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਆਮ ਲੜਾਈ ਜਾਂ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਰਵਨਾਸ਼, ਮੁਕੰਮਲ ਤਬਾਹੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕਹਿਰ ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹੋਂ ਮਿਟਾਉਣਾ ਹੋਵੇ।
ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ’ ਜਾਂ ‘ਹੋਲੋਕਾਸਟ’ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਲਈ ਇਸਦੇ ਅਰਥ ਹੋਰ ਵੀ ਡੂੰਘੇ ਹਨ । ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜਾਂ ਪੀੜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਰਾਜ’ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਸੱਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਆਪਣੀ ਹੀ ਰਾਖ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਇਆ।
ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦਰਜ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ, 1746 ਦਾ ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ, ਅਤੇ ਦੂਜਾ, 1762 ਦਾ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਭਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡਾ ਸੀ । ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਤਲੇਆਮ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਇਹ ਲੇਖ ਉਸੇ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ – ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦਿਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਗੀਆਂ, ਪਰ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਕੁੱਪ ਰੋਹੀੜਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਆਪਣਾ ਵਰਤਮਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਪਿਛੋਕੜ: ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕਹਿਰ
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਗਿਣ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤਾ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਟਕਰਾਅ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਹਮਲਾਵਰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਕਹਿਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ Wadda Ghallughara ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ।
ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਉਭਾਰ
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਨਾਲ ਭਰਿਆ । ਇਹ ਦੌਰ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦਾ ਸੀ। ‘ਮਿਸਲ’ ਇੱਕ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਬਰਾਬਰ’ ਜਾਂ ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ’, ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਰਾਜਾਂ ਜਾਂ ਜਥਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ (ਕਨਫੈਡਰੇਸੀ) ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ।
ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆ, ਭੰਗੀ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਮਿਸਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮੁਗ਼ਲ ਜਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ, ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਢਾਂਚੇ ਲਈ ਸਿੱਧੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਵਿਸ ਯਾਤਰੀ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ “ਕੁਲੀਨਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ” (aristocratic republic) ਦੱਸਿਆ ਸੀ । ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵੰਡਣ ਦੀ ‘ਪੱਤੇਦਾਰੀ’ ਵਰਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ‘ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ’ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਫੌਜ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਖਤਰਿਆਂ ਦਾ ਮਿਲ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੀ ਸੀ । 1748 ਵਿੱਚ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਗਠਿਤ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਕਮਾਨ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਬਗਾਵਤ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪਿਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੜ੍ਹ ਫੜ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹੀ ਗੱਲ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੁਭਦੀ ਸੀ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ
ਜਦੋਂ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਖ਼ਤਰਾ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ (ਜਿਸਨੂੰ ਅਬਦਾਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰਿਆ। ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ 1748 ਅਤੇ 1769 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਕਈ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
Wadda Ghallughara ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ 1761 ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ। ਜਨਵਰੀ 1761 ਵਿੱਚ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਕੋਲ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 2,200 ਬੰਦੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਮਰਾਠਾ ਔਰਤਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ, ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਜਥਿਆਂ ਨੇ, ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਉਸਦੀ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੀ ਫੌਜ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਖੋਹ ਲਿਆ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ 2,200 ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਛੁਡਵਾ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ । ਇਹ ਦੁਰਾਨੀ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਾਂ ਵਿੱਤੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣਾ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਅਫ਼ਗਾਨ-ਪੱਖੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ, ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 1761 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ।
ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ‘ਸੁਲਤਾਨ-ਉਲ-ਕੌਮ’ (ਕੌਮ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ) ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਐਲਾਨ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਰੁਕਾਵਟ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ “ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਮਿਟਾਉਣਾ” ਸੀ ।
ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਾ ਗੁਰਮਤਾ ਅਤੇ ਜੰਡਿਆਲੇ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ
ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ 27 ਅਕਤੂਬਰ, 1761 ਨੂੰ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੁਰਮਤਾ (ਮਤਾ) ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਜੰਡਿਆਲਾ ਦਾ ਆਕਿਲ ਦਾਸ (ਜਿਸਨੂੰ ਅਕੀਲ ਦਾਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਬਣਿਆ, ਜੋ ਨਿਰੰਜਨੀਆ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੱਟੜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦਾ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਮੁਖ਼ਬਰ ਸੀ ।
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਜੰਡਿਆਲਾ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ, ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਹਰਕਾਰੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਵੱਲ ਦੌੜਾ ਦਿੱਤੇ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਖੁਫੀਆ ਅਸਫਲਤਾ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਸੀ: ਜੰਡਿਆਲਾ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਲੜਾਕੂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕਾਫ਼ਲੇ, ਜਿਸਨੂੰ ‘ਵਹੀਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਫੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
ਪਰ ਆਕਿਲ ਦਾਸ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ: ਪਹਿਲੀ, ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ, ਅਤੇ ਦੂਜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਯਾਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ । ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰ ਫੌਜ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਚਣ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਹੀਰ ‘ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਗੱਦਾਰ ਦੀ ਮੁਖ਼ਬਰੀ ਨੇ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਕਦਮ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਕੁੱਪ ਰੋਹੀੜਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ: ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੱਲ ਇੱਕ ਲੰਮਾ ਸਫ਼ਰ
ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਲ ਨੂੰ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਜੰਡਿਆਲੇ ਦਾ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਆਪਣੀ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਹੀਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ (ਬੱਚੇ), ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਤੀਤ (ਬਜ਼ੁਰਗ) ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ (ਔਰਤਾਂ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਫਰਜ਼ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਫ਼ਰ ‘ਤੇ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸੀ।
ਸਿੱਖ ਵਹੀਰ ਦਾ ਮਾਲਵੇ ਵੱਲ ਕੂਚ
ਸਿੱਖ ਵਹੀਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 40,000 ਤੋਂ 60,000 ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੈਰ-ਲੜਾਕੂ ਸਨ, ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਬਰਨਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦਾ ਅਰਧ-ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਾਬਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨ ਦੇਣਗੇ ।
ਇਹ ਵਹੀਰ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ, ਸਮਾਨ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਮਲੇ ਲਈ ਇੱਕ ਆਸਾਨ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੀ । ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੁਣ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਚਲਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਜੀਵਤ ਹੋਂਦ ਸੀ।
ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਬਿਜਲਈ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਫੌਜੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਰ ਬੇਰਹਿਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ, ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰ ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਵਾਬ ਭੀਖਨ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕਣ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਇੱਕ ਹਲਕੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਣ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। 48 ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ 240 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (150 ਮੀਲ) ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ।
5 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ, ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਅਜੇ ਚੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਦੁਰਾਨੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕੁੱਪ ਅਤੇ ਰੋਹੀੜਾ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਿੱਖ ਵਹੀਰ ‘ਤੇ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਭੀਖਨ ਖ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 50,000 ਸੀ (30,000 ਦੁਰਾਨੀ ਅਤੇ 20,000 ਸਥਾਨਕ ਸਹਿਯੋਗੀ), ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ ।
ਇਹ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ। ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹਮਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਜਾਂ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਲੰਮਾ ਦਿਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
Wadda Ghallughara: ਲਹੂ ਅਤੇ ਅਗਨੀ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਨ
5 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਦਾ ਦਿਨ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ। ਕੁੱਪ-ਰੋਹੀੜਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਕਤਲੇਆਮ ਇੱਕ ਚਲਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰੀ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੰਬਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਦਿਨ ਸੀ ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅਦੁੱਤੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਘੇਰਾ: ਚਲਦਿਆਂ ਲੜਨਾ, ਲੜਦਿਆਂ ਚੱਲਣਾ
ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਘਿਰਿਆ ਪਾਇਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧਨੀਤੀ (ਛਾਪਾਮਾਰ ਯੁੱਧ) ਇੱਥੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੁਣ ਜਿੱਤਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ, ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਣਨੀਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਇਆ। ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਚੌਰਸ (solid square) ਬਣਾ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਇਸ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦਾ ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕਮਾਂਡਰ, ਨਵਾਬ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੇ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਵਹੀਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਚਲਦਾ-ਫਿਰਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਘੇਰਾ (moving cordon) ਬਣਾਉਣਗੀਆਂ । ਇਹ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਧ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਾ ਬਹੁਤ ਭਾਵਪੂਰਤ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ: “ਚਲਤ ਲੜੈਂ ਅਰ ਲੜਤ ਹੀ ਚਾਲੈਂ। ਜਿਮ ਕੁਕੱਟੀ ਬੱਚਨ ਪਰ ਪਾਲੈਂ।”
(Fighting while moving and moving while fighting, they kept the vahir marching, covering it as a hen covers its chickens under its wings) । ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਅਦੁੱਤੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੌਮ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਕੁੱਪ ਤੋਂ ਕੁਤਬਾ-ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਤੱਕ ਦਾ ਖ਼ੂਨੀ ਸਫ਼ਰ
ਇਹ ਚਲਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਲੜਾਈ ਲਗਭਗ 45-50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਲੰਬੇ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ, ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਸ ਸੁਰੱਖਿਆ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਸਫਲ ਹੋਏ ਅਤੇ ਘੇਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਲੜਾਕਿਆਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ, ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਮੁੜ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ, ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਦਿੰਦੇ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਕਾਸਿਮ ਖ਼ਾਨ ਵਰਗੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਕਮਾਂਡਰ ਡਰ ਕੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਏ ।
ਇਸ ਖ਼ੂਨੀ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ, ਸਥਾਨਕ ਪੰਜਾਬੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਘਾਤਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਲੜਾਕੂ ਗਹਿਲ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨ ਮੰਗੀ, ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਡਰੋਂ ਆਪਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੁਤਬਾ ਅਤੇ ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਭੱਜੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਰੰਘੜਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਨ। ਰੰਘੜਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਲੁੱਟਿਆ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ।
ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ, ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਤੁਰੰਤ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜੇ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਗੈਰ-ਲੜਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਰੰਘੜਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੜੇ । ਇਹ ਘਟਨਾ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਡਰ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਮੁੱਖ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਘਾਤਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਢਾਬ: ਜਿੱਥੇ ਲਹੂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੰਗਿਆ
ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥੱਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ, ਇਹ ਲਹੂ-ਭਿੱਜਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਕੁਤਬਾ-ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਢਾਬ (ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਾਲਾਬ) ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਇਹ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ, ਲੜਾਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਰੁਕ ਗਈ। ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ, ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਅਤੇ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਵੱਲ ਦੌੜੇ ।
ਇਹ ਅਕਹਿ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਦਰਦਨਾਕ ਪਲ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਦਿਨ ਭਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਥਕਾਵਟ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਮੋੜ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਤਲੇਆਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਢਾਬ ‘ਤੇ ਰੁਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਾਈ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਰਨਾਲਾ ਵੱਲ ਆਪਣਾ ਸਫ਼ਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।
ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ
ਇਸ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਸਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ। ਕੁਝ ਅੰਦਾਜ਼ੇ 5,000 ਤੋਂ 10,000 ਤੱਕ ਹਨ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੇ 10,000 ਤੋਂ 50,000 ਤੱਕ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆ 25,000 ਤੋਂ 35,000 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਨ ।
ਭਾਵੇਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਅੰਕੜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਜਨਸੰਖਿਆਕ ਝਟਕਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਈ। ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ, ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਦੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ 22 ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਲੱਗੇ, ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 16 ਜ਼ਖ਼ਮ ਆਏ । ਇਹ ਜ਼ਖ਼ਮ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸਾਰਣੀ 1: ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (Wadda Ghallughara) (1762) ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ
| ਨਾਮ (Name) | ਸਬੰਧ (Affiliation) | ਭੂਮਿਕਾ (Role) |
| ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ | ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ | ਹਮਲਾਵਰ ਫੌਜ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ, ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ |
| ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ | ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ (ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ) | ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕਮਾਂਡਰ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਘੇਰੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ |
| ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆ | ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ (ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ) | ਸੀਨੀਅਰ ਮਿਸਲਦਾਰ, ਗੈਰ-ਲੜਾਕਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ |
| ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਸਰਹਿੰਦੀ | ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ (ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਗਵਰਨਰ) | ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ, ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ |
| ਭੀਖਨ ਖ਼ਾਨ | ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦਾ ਨਵਾਬ | ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ, ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ |
| ਆਕਿਲ ਦਾਸ | ਨਿਰੰਜਨੀਆ ਸੰਪਰਦਾਇ (ਜੰਡਿਆਲਾ) | ਮੁਖ਼ਬਰ, ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ |
ਅਡੋਲ ਆਤਮਾ: ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ
ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਸੱਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਅਦੁੱਤੀ ਅਤੇ ਅਡੋਲ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸੀ। ਇਹ ‘ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀ – ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ । ਘੱਲੂਘਾਰੇ (Wadda Ghallughara) ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਸਕਿਆ।
“ਕੱਚ-ਪਿੱਲੜ ਝੜ ਗਿਆ, ਸੋ ਰਹਿਓ ਖਾਲਸਾ ਗੁਰੂ”
ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ, ਜਦੋਂ ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਸਿੱਖ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ: “ਤਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਹਿਓ, ਗਯੋ ਸੁ ਕਚ ਪਿਚ ਹੋਇ” (ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੱਚਾ-ਪਿੱਲਾ ਸੀ, ਉਹ ਝੜ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਸੱਚਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ) । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਨਾਅਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਆਖਿਆ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ, ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਸੱਚਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇੱਕ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਕੌਮ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕਸੌਟੀ ਬਣ ਗਈ, ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ।
ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣ
ਕੁੱਪ-ਰੋਹੀੜਾ ਵਿਖੇ ਕੀਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਬਾਰੂਦ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮ ਵਿੱਚ, ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਗਊਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਗਲਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਭੜਕਾਇਆ।
Wadda Ghallughara ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸਰੀਰਕ ਹਮਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹਮਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ-ਫੌਜੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਮਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ: ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ। ਇੱਕ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਢਾਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਉੱਡਦੀ ਹੋਈ ਇੱਟ ਜਾਂ ਧਮਾਕੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਨੱਕ ‘ਤੇ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਜ਼ਖ਼ਮ ਕਦੇ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੈਂਸਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ । ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਬ੍ਰਹਮ ਨਿਆਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ।
ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਬਦਲਾ: ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾਈ
ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ (Wadda Ghallughara) ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਦਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅੱਗ ਭੜਕਾਈ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ‘ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਲੈਸ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਉੱਠਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਈ।
ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ
ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਉੱਠਣ ਦੀ ਗਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿਸਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਲਚਕੀਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਉਭਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ, ਉੱਥੇ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਘ, ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੁੜ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। (Wadda Ghallughara) ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਮਈ 1762 ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁੜ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ 50,000 ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ।
ਜੁਲਾਈ-ਅਗਸਤ 1762 ਤੱਕ, ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅਸਲ ਜਿੱਤ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, 17 ਅਕਤੂਬਰ, 1762 ਨੂੰ ਹੋਈ। ਇਸ ਦਿਨ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ ।
ਇਹ ਜਿੱਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਜਿੱਤ ਸੀ, ਜੋ ਹਨੇਰੇ ‘ਤੇ ਚਾਨਣ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ । ਇਹ (Wadda Ghallughara) ਅਤੇ ਬੇਅਦਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਜਵਾਬ ਸੀ।
ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਫ਼ਤਹਿ (1764)
ਪਰ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਅਸਲ ਬਦਲਾ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਸੀ। ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਾਪ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ, ਬਾਬਾ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਨੀਂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚਿਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਜ਼ਖ਼ਮ ‘ਤੇ ਲੂਣ ਛਿੜਕਿਆ ਸੀ।
ਜਨਵਰੀ 1764 ਵਿੱਚ, ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸੰਯੁਕਤ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ । ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਕੰਧ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮੁੜ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਨ ਹਾਸਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ।
ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਉਸ ਦਰਦਨਾਕ ਅਧਿਆਏ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਗੱਦਾਰੀ ਨਾਲ ਹੋਰ ਗਹਿਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੇ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ‘ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਪੁਸ਼ਟੀ ਸੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।
ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਯਾਦਗਾਰ: ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ
Wadda Ghallughara ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਗਾਥਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸ ਖ਼ੂਨੀ ਦਿਨ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ, ਕਈ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (Wadda Ghallughara), ਜੋ ਕੁੱਪ-ਰੋਹੀੜਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਉਸੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ 5 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਨੂੰ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਸੀ । ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ SIKH ਵਹੀਰ ‘ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਘੇਰਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ, ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਯਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਲੜਾਈ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਗਈ, ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਦੀ ਗਈ।
ਕੁਤਬਾ-ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਪਿੰਡ, ਜਿੱਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਢਾਬ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਰੁਕੇ ਸਨ, ਵਿਖੇ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ‘ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਤੀ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਢਾਬ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ‘ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਢਾਬ ਸਾਹਿਬ’ ਅਤੇ ਗਹਿਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਯਾਦਗਾਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਯਾਦ ਇੱਕ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਭੂ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।
ਕੁੱਪ-ਰੋਹੀੜਾ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਿੰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਯਾਦ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਰ ਸਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿੰਜਿਆ ਸੀ।
ਸਿੱਟਾ: ਸ਼ਹਾਦਤ ਜੋ ਕੌਮ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣੀ
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ( Wadda Ghallughara) ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹੋਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ, ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕੁਚਲ ਦੇਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮਾਰਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ‘ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ’ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਿਆ। ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਰਾਖ ਵਿੱਚੋਂ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਉੱਠਿਆ।
Wadda Ghallughara, 5 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਇਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਵਜੋਂ ਇਕਜੁੱਟ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ। ਕੁੱਪ-ਰੋਹੀੜਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਵਹਾਇਆ ਗਿਆ ਲਹੂ ਉਸ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣਿਆ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ।
ਅੱਜ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (Wadda Ghallughara) ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਦਗਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਅਤੇ ‘ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ’ ਦੇ ਸਿੱਖ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੀਵਤ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਕੌਮ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਲਈ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤਾਕਤ ਉਸਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਮਿਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: “ਸ਼ੇਰ-ਇ-ਪੰਜਾਬ” Maharaja Ranjit Singh
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1: ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ?
ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 5 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਕੁੱਪ ਅਤੇ ਰੋਹੀੜਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕੁਤਬਾ-ਬਾਹਮਣੀਆਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।
2: ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ?
ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ। 1761 ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ 2,200 ਮਰਾਠਾ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਛੁਡਵਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੁਰਾਨੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
3: ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੌਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ?
ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਫੌਜ, ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੁਪਰੀਮ ਕਮਾਂਡਰ ਨਵਾਬ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਿਸਲਦਾਰ ਸਰਦਾਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ), ਵੀ ਮੋਹਰੀ ਹੋ ਕੇ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ।
4: ‘ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਮਦਦ ਕੀਤੀ?
‘ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ’ (ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ) ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਸਮਝਿਆ ਜਿਸਨੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ। ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਸਦਕਾ, ਉਹ ਕੁਝ ਹੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ‘ਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
5: ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ?
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲਾ, ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੀ। ਦੂਜਾ, ਸਰਹਿੰਦ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਾਪ ਦੀ ਥਾਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਹੀ 1705 ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, 1764 ਵਿੱਚ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਨਾ ਜ਼ੈਨ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਬਰਾਬਰ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh Bajwa (Europe)
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#VaddaGhallughara #SikhHistory #KupRohira #JassaSinghAhluwalia #SikhGenocide #ChardiKala #PunjabHistory