Bhai Gurmukh Singh Nagoke (1964-1992): A Tragic Legacy
ਭਾਈ ਗੁਰਮੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ…
ਕੀ ਸੀ 28 ਸਾਲਾ Gurmukh Singh Nagoke ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਅਸਲ ਸੱਚ? ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਾਂ ਕੁਰਬਾਨੀ? ਪੜ੍ਹੋ ਪੂਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰਿਪੋਰਟ।
ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke: ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਬਿਰਤਾਂਤ
ਭੂਮਿਕਾ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਦੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਤਰ
ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ 1980 ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ Punjab ਸੰਕਟ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke (1964-1992) ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ, ਤੱਥ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਸਿਰਫ਼ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪੰਨੇ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਅਣਗਿਣਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
ਨਾਮ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ
ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੇਖ ਉਸ ਭਾਈ ਗੁਰਮੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1964 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ 1992 ਵਿੱਚ ਹੋਈ। Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਮ ਅਤੇ “ਨਾਗੋਕੇ” ਉਪਨਾਮ ਵਾਲੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ (1888-1977), ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ (1849-1898), ਅਤੇ ਨਾਗੋਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਜਿਵੇਂ ਜਥੇਦਾਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ (1898-1969) ਅਤੇ ਜਥੇਦਾਰ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ (1894-1966) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਇੱਕ ਮਾਹਿਰ ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਨੀਂਹ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸੰਭਾਵੀ ਉਲਝਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੂਰ ਕਰੇ। Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਆਮ ਹੈ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਹੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਗਲਤ ਮੇਲ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਲੇਖ ਸਿਰਫ਼ 1964-1992 ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਬਣੀ ਰਹੇ।
ਜਨਮ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ ਧਰਤੀ
ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ
ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ਦਾ ਜਨਮ 27 ਮਈ 1964 ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿੰਡ ਨਾਗੋਕੇ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ, ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਵਰਨ ਕੌਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਪੰਜ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ (ਬੀਬੀ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ, ਬੀਬੀ ਰਣਧੀਰ ਕੌਰ, ਬੀਬੀ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ) ਅਤੇ ਦੋ ਭਰਾ (ਭਾਈ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਪਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ Sikh ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।
ਨਾਗੋਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ
ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ, ਨਾਗੋਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਕਈ ਯੋਧਿਆਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੇਵਕਾਂ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ ਜਥੇਦਾਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ 3। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਕਾਰਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੰਥਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ
ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ 10ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੇ ਸਨ। 1981 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਗਭਗ 17 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪਿੰਡ ਟੋਂਗ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ) ਦੀ ਬੀਬੀ ਜਤਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੀਬੀ ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਲੀਆਂ।
ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਉਭਾਰ: ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੱਕ
ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ Punjab ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਸੀ। ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ਨੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਿੱਖੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਸੇਵਾ
ਸੰਤ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ, ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਜਥੇ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖ ਜੀਵਨ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸੰਤ ਜੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਸੰਤ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ਪਹਿਲੀ ਬੱਸ ਫੜ ਕੇ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਦੋਹਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਇੱਕ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧਰਮ-ਰੱਖਿਅਕ ਦੀ ਇਹ ਦੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੇਂਡੂ Punjab ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤੱਥ ਸਧਾਰਨ ਜਾਪਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਇੱਕ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਇਕੱਠੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਉਹ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਿਪਾਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨ ਜੋ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਮ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸਿਵਲ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਜਾ ਕੇ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜੂਨ 1984 ਦਾ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ
ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਮਲੇ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ (Operation Blue Star) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ Punjab ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ 2 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ ‘ਤੇ ਕਿ “ਜੰਗ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਿਨ ਲੜਨ ਲਈ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ”, ਉਹ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਮੋੜ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।
ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਾਹ: ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਰਿਹਾਈ ਅਤੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ
1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ Sikh ਨੌਜਵਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, Punjab ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਾਂਗ, ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਆਮ ਰਸਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਅਤੇ ਕੈਦ
ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ‘ਤੇ, Punjab Police ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ 14 ਮਹੀਨੇ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਲੰਬੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੁੜ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਸਿਵਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ
ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਦੁੱਧ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਫੀਲਡ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਕੇ ਆਮ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਰਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਥਾਣੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਨੌਕਰੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ।
ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਇਹ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ (ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ-ਰਿਹਾਈ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ-ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼) ਰਾਜ ਦੀ ਕਾਊਂਟਰ-ਇਨਸਰਜੈਂਸੀ ਰਣਨੀਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪਰ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ 1984 ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ; ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਦਾਖਲੇ ਦਾ ਕਾਰਨ, ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਗਾਤਾਰ police ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਸੀ। ਇਹ “ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਸੀ” ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਅਕਸਰ ਸ਼ੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਵਸੇਬੇ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਲਗਾਤਾਰ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਨੀਤੀ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਲਈ ਭਰਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਸ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ
ਕਈ ਸਰੋਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਭਾਈ ਕੰਵਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਲਤਾਨਵਿੰਡ ਅਤੇ ਭਾਈ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਵੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜੁਝਾਰੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਯੋਧੇ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੇ।
ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ
ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, police ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ, ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਕੁਰਕੀ, ਅਤੇ ਘਰ ਦੀ ਭੰਨ-ਤੋੜ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਸਰਦਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
ਇਹ ਵੇਰਵੇ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਕਿੱਸੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਾਊਂਟਰ-ਇਨਸਰਜੈਂਸੀ ਰਣਨੀਤੀ: ਸਮੂਹਿਕ ਸਜ਼ਾ, ਦਾ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਰਣਨੀਤੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਗੋਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਖਾਸ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਆਮ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਦੁਖਾਂਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸ਼ਹਾਦਤ (2 ਅਕਤੂਬਰ 1992): ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੋ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇੱਕ ਨਿਰਪੱਖ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰਿਪੋਰਟ ਲਈ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਟਿੱਪਣੀ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਇਸਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ, “ਦਾਅਵਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰੋ” ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਪੁਲਿਸ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਕਵਰੇਜ
ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ
3 ਅਕਤੂਬਰ 1992 ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਖੰਨਾ police ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 2 ਅਕਤੂਬਰ 1992 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਸਮਰਾਲਾ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਡੀਐਸਪੀ ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ police ਟੀਮ ਨੇ ਨਾਕਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ।
“ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ
Police ਬਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਵੇਰੇ ਲਗਭਗ 3:45 ਵਜੇ ਇੱਕ ਸਕੂਟਰ, ਜਿਸ ‘ਤੇ ਦੋ ਪੁਰਸ਼, ਇੱਕ ਔਰਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਸਵਾਰ ਸਨ, ਸਮਰਾਲਾ ਵੱਲੋਂ ਆਇਆ। ਜਦੋਂ police ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਕੂਟਰ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ। Police ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਟੀਮ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਅੰਦਰੋਂ AK-47 ਰਾਈਫਲ ਅਤੇ ਰਿਵਾਲਵਰ ਨਾਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਕਥਿਤ ਮੁਕਾਬਲਾ ਡੇਢ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ।
ਬਰਾਮਦਗੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ
Police ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਕਾਬਲਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਇੱਕ 7-8 ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਬੱਚੀ ਜਿਉਂਦੀ ਬਰਾਮਦ ਹੋਈ। ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਇੱਕ AK-47 ਰਾਈਫਲ, ਦੋ ਮੈਗਜ਼ੀਨ, ਇੱਕ ਰਿਵਾਲਵਰ, ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ, 35 ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਡੈਟੋਨੇਟਰ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ ਦੇ ਲੈਟਰ ਪੈਡ ਬਰਾਮਦ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
Police ਨੇ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ਉਰਫ਼ ਸੰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਜਤਿੰਦਰ ਕੌਰ ਉਰਫ਼ ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਕਈ ਗੰਭੀਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰੀ ਮਨਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਿੱਟਾ ਅਤੇ ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ‘ਤੇ ਬੰਬ ਹਮਲੇ, ਕਈ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਕਤਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਅਤੇ police ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
ਧੋਖੇ ਦਾ ਦੋਸ਼
“1984 Tribute” ਵਰਗੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਅਸਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਮੁਖ਼ਬਰ (“ਬਲੈਕ ਕੈਟ”) ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਸੀ। ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ police ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ police ਦਾ ਘੇਰਾ ਪਵਾ ਦਿੱਤਾ।
ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਿਕਲਪਿਕ ਕ੍ਰਮ
ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਕੂਟਰ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਧੀ ਸਵਾਰ ਸਨ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁਰਸ਼ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਤਿਮ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।
ਸਵੈ-ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਦਾਅਵਾ
ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਜੈਕਾਰਾ ਗਜਾ ਕੇ, ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ police ਦੇ ਹੱਥ ਨਾ ਆਵੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਬੇਪਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੁਰੰਤ ਸਾਇਨਾਈਡ ਦਾ ਕੈਪਸੂਲ ਨਿਗਲ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ। Police ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੱਕ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਦੋਸ਼
ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ police ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਲਈ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਕੇ ਇੱਕ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਰਚਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ
Ensaaf ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ
ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ Ensaaf, ਜੋ Punjab ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਲੰਘਣਾਵਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਟਾਬੇਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (extrajudicial execution) ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। Ensaaf ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, 2 ਅਕਤੂਬਰ 1992 ਨੂੰ 24-25 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਖੰਨਾ Punjab Police ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਇਹ ਵੀ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ 3-4 ਵਾਰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
“ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ
ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਥ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੈਟਰਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। Human Rights Watch ਅਤੇ Amnesty International ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ Punjab ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ “ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ” ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਵੀ Punjab Police ਦੇ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ “ਕਾਲਪਨਿਕ ਅਤੇ ਅਸੰਭਵ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1992 ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸੀਬੀਆਈ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ 250 ਰਾਊਂਡ ਫਾਇਰਿੰਗ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸੇ ਵੀ police ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਖਰੋਚ ਤੱਕ ਨਾ ਆਉਣਾ ਸ਼ੱਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿਵਾਦਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਰਾਸਤ: ਯਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭਵਿੱਖ
ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 7-8 ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ police ਦੁਆਰਾ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਸਦਮਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਰਾ, ਭਾਈ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬੱਚੀ ਨੂੰ Police ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਛੁਡਵਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਪੂਰੀ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ ਦਰਜਾ
ਕਈ Sikh ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਬੀਬੀ ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ ਨੂੰ, ਕੌਮ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਬਦਲੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ Sikh ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰਥਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਯਾਦਗਾਰੀ ਸਮਾਗਮ
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਨਾਗੋਕੇ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਡੱਲਾ ਵਿਖੇ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਢਾਡੀ ਵਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਬੀਬੀ ਤੇਜਬੀਰ ਕੌਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹੀਦ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਿਰੋਪਾਓ ਭੇਟ ਕਰਕੇ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ (1978-1995): ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ Punjab ਦੇ ਉਸ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸਮਾਂ-ਰੇਖਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਰੀਖਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
| ਸਮਾਂ (Time) | ਰੇਖਾ (Event) | ਵੇਰਵਾ (Description) | ਸਰੋਤ (Source) |
| 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 | ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਝੜਪ | ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮੁੱਢ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। | 9 |
| 1982-1983 | ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ | ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅੰਦੋਲਨ। | 9 |
| 1-10 ਜੂਨ 1984 | ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ (Operation Blue Star) | ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ। | 11 |
| 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 | ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ | ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਉਸਦੇ Sikh ਬਾਡੀਗਾਰਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਜੋਂ ਕਤਲ। | 9 |
| 1-4 ਨਵੰਬਰ 1984 | 1984 ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ | ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਤਲੇਆਮ। | 10 |
| 1985 | ਰਾਜੀਵ-ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ | Punjab ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਗੂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। | 9 |
| 1986 | ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ | ਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਚਹੇੜੂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ, Punjab ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਾੜਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ। | 14 |
| 1987-1992 | ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਜ | Punjab ਵਿੱਚ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ। | 23 |
| 1988 | ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ | ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ। | 7 |
| 1991-1993 | ਦਮਨ ਦਾ ਸਿਖਰ | ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ Punjab Police ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ “ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ”, ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦਾ ਦੌਰ। | 12 |
| ਫਰਵਰੀ 1992 | Punjab ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ | ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ Sikh ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਈਕਾਟ; ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਮਨ ਚੱਕਰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋਇਆ। | 9 |
| 31 ਅਗਸਤ 1995 | ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ | ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਭਾਈ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਤਲ; ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਅੰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। | 24 |
ਸਿੱਟਾ: ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੀਵਨ
ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ਦਾ ਜੀਵਨ Punjab ਦੇ ਉਸ ਦੁਖਦਾਈ ਦੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਆਮ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਯੋਧੇ ਬਣਨ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਫ਼ਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਕਥਿਤ ਅਣਹੋਂਦ ਨੇ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਪੰਧ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਵਿਵਾਦਿਤ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਸ ਦੌਰ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ ਸੀ। ਇਹ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਸਵਾਲੀਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।
ਭਾਵੇਂ ਹਾਲਾਤ ਕੁਝ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਵਰਗੇ ਅਣਗਿਣਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ Sikh ਕੌਮ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗਾਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਿਰਫ਼ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਪੰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਬਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਿਆਂ, ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।
ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਪੜੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਰਾਜਸਥਾਨੀ Shaheed Bhai Gurjant Singh Rajasthani (1958–1992)
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQs)
1. ਸਵਾਲ: ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ (1964-1992) ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ?
- ਇਹ ਲੇਖ ਭਾਈ Gurmukh Singh Nagoke ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ ਜੋ 1980-90 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ ਅਤੇ 1992 ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। Sikh ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ (ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂ), ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ (ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ), ਅਤੇ ਨਾਗੋਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਅਤੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੌਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਹਨ।
2. ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?
- ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 14 ਮਹੀਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਰਿਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਆਮ ਨੌਕਰੀ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ police ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਕਮਾਂਡੋ ਫੋਰਸ (KCF) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ।
3. 2 ਅਕਤੂਬਰ 1992 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਕੀ ਹੈ?
- Police ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹ ਇੱਕ ਲੰਬੇ police ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਪੰਥਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਝੂਠਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ‘ਤੇ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨੇ police ਦੇ ਹੱਥ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਇਨਾਈਡ ਖਾ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ police ਨੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਣਾਈ।
4. ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ?
- Ensaaf ਵਰਗੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ “ਗੈਰ-ਨਿਆਇਕ ਹੱਤਿਆ” (extrajudicial execution) ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੌਤ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ (ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ Punjab Police) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੱਤਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧਤਾ police ਦੇ “ਮੁਕਾਬਲੇ” ਦੇ ਦਾਅਵੇ ‘ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਹੈ।
5. “ਝੂਠਾ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਾ” (Fake Encounter) ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ Punjab ਸੰਕਟ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੈ?
- “ਝੂਠਾ police ਮੁਕਾਬਲਾ” ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸਨੂੰ ਸਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਰਵਾਈ ਜਾਂ ਇੱਕ ਅਸਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
- Punjab ਸੰਕਟ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੈ। Human Rights Watch ਅਤੇ Amnesty International ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ police ‘ਤੇ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਸਨ।
ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼
ਇਸ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਲੇਖ ( ਭਾਈ ਗੁਰਮੱਖ ਸਿੰਘ ਨਾਗੋਕੇ…) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ ‘ਤੇ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਏ।
“ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਰਸੀ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਦੀਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਆਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿਕਲਪਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੀਆਂ ਹਨ।”
ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ “ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ Facebook Page “ ਅਤੇ YouTube Channel ਨੂੰ ਫੋਲੋ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਣਕਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੋ। “ਆਓ ਮਿਲ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ।” (Let’s together understand and reflect upon these important pages of history.)।
Disclaimer and Editorial Policy
The information and analysis presented in this article are based on a synthesis of publicly available sources, including historical documents, academic research, human rights reports, and journalistic works.
Our objective is to provide a comprehensive and impartial analysis of complex historical events and figures. We acknowledge that history is often subject to differing interpretations, and our goal is to present these various perspectives in a balanced and factual manner.
The author and publisher do not intend to defame any individual or group, hurt any religious or cultural sentiments, or promote any form of hatred or animosity. While every effort is made to ensure accuracy and cite credible sources, the publisher is not liable for any unintentional errors.
This content is intended for informational and educational purposes. Readers are encouraged to engage with this material critically and conduct their own research to form their own informed conclusions.
✍️ About the Author – Kulbir Singh
Kulbir Singh is the founder of PunjabiTime.com, a powerful platform dedicated to reviving Punjabi culture, Sikh history, and the spirit of community storytelling. With a deep-rooted passion for his heritage, he writes emotionally compelling, well-researched content that connects generations.
Follow his work to discover stories that matter, voices that inspire, and a vision that unites. 🌍
© ਪੰਜਾਬੀ ਟਾਈਮ, 2025 — ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਚੀ ਅਵਾਜ਼।
#GurmukhSinghNagoke #SikhHistory #Punjab1992 #KhalistanCommandoForce #HumanRights #FakeEncounter #ShaheedLegacy